پیوندهای مفید
اخبار و اعلانات
آمار
| تعداد نشریات | 45 |
| تعداد شماره‌ها | 1,219 |
| تعداد مقالات | 10,473 |
| تعداد مشاهده مقاله | 20,218,566 |
| تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 13,907,469 |
ماوراءالنهر در نقشه‌های کهن: رمزگشایی از میراث گمشده جغرافیای اسلامی | ||
| پژوهشنامه تاریخ های محلی ایران | ||
| دوره 13، شماره اول، پیاپی 25، پاییز و زمستان 1403، اردیبهشت 1404، صفحه 151-164 اصل مقاله (688.43 K) | ||
| نوع مقاله: pajoheshi | ||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.30473/lhst.2025.73692.2978 | ||
| نویسنده | ||
| فاطمه فریدی مجید* | ||
| استادیار، تاریخ، گروه جغرافیا، بنیاد ایرانشناسی، تهران، ایران. | ||
| چکیده | ||
| این پژوهش به بررسی ماوراءالنهر، یکی از سرزمین‌های اسلامی، در نقشه‌های اسلامی از قرن سوم تا سیزده هجری (نهم تا نوزده میلادی) می‌پردازد. نقشه‌ها به عنوان یکی از اسناد معتبر و مهم برای درک نظام سیاسی و تقسیمات سرزمین‌ها در دوره‌های تاریخی شناخته می‌شوند. مقاله حاضر به تحلیل موقعیت ماوراءالنهر در این نقشه‌ها، گستره شهرها، عوارض طبیعی و مفاهیم مرتبط با هدف شناسایی مکان ها و تعیین موقعیت صحیح آنها، و معرفی محتوای این اسناد مهم و نشان دادن سهم نقشه نگاران مسلمان و ایرانی در میراث علمی و جغرافیایی تمرکز دارد. محقق تلاش کرده است با بهره‌گیری از روش پژوهش تاریخی و تحلیل مضمون چهارده نقشه خطی از مکاتب بلخی، هفت کشور یونانی و مکتب نجیب بکران موجود در مراکز آرشیوی، تطابق‌هایی بین جایابی‌های نقشه نگاران و موقعیت‌های کنونی آنها ارائه دهد. این بررسی به ویژه در شناسایی موقعیت برخی شهرها که به دلایل مختلف از بین رفته یا در مکان‌های نادرستی جانمایی شده‌اند، اهمیت دارد. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که نقشه‌نگاران اسلامی پس از گذشت سده های نخستین، و به کمک بازدیدهای میدانی و اطلاعات روزآمد شده، جایابی‌های دقیق‌تری از ماوراءالنهر ارایه کرده‌اند. از سویی فراوانی آبادی ها و شهرها در ماوراءالنهر نشان از رونق بالای این منطقه در دوره مورد نظر دارد. از این نظراین مقاله نه تنها به غنای دانش جغرافیای تاریخی می‌افزاید بلکه به پژوهشگران امکان می‌دهد تا درک عمیق‌تری از تحولات تاریخی و جغرافیایی سرزمین ماوراءالنهر داشته باشند و نقش آن را در دوران اسلامی بهتر بشناسند. | ||
| کلیدواژه‌ها | ||
| ماوراءالنهر؛ نقشه‌نگاری اسلامی؛ نقشه‌های سده‌های میانه؛ جغرافیای تاریخی | ||
| عنوان مقاله [English] | ||
| MĀ WARĀʾ AL-NAHR (Transoxiana) in Historical Maps: Decoding the Lost Legacy of Islamic Geography | ||
| نویسندگان [English] | ||
| Fatemeh Faridi Majid | ||
| Assistant Professor, Department of Geography, Iran Studies Foundation, Tehran, Iran. | ||
| چکیده [English] | ||
| The subject of this study is the MĀ WARĀʾ AL-NAHR (Transoxiana), one of the key Islamic lands, in Islamic maps from the ninth to the sixteenth century. Maps are known as important documents for understanding the political system and land divisions in historical periods, and Muslims were able to leave a rich source of scientific data during the 8th to 16th centuries with accurate geographical scientific texts and updated maps. The research focuses on the representation of MĀ WARĀʾ AL-NAHR in these maps, the extent of cities, natural situations and related concepts. Using the method of historical research and analysis of thirteen linear maps in the archives of Iran and Saudi Arabia, the researcher has tried to provide matches between the locations of the maps and their current positions. These matches are especially important in identifying the location of some cities that were lost for various reasons or were placed in wrong places. The research findings, with the aim of identifying places and determining their correct positions, help to introduce the content of important map documents and the contribution of Muslim and Iranian cartographers to the scientific and geographical heritage. This study not only adds to the wealth of geographical knowledge, but also allows researchers to have a better understanding of the historical and geographical developments of this land and to better understand the role of MĀ WARĀʾ AL-NAHR in the history of Islam. | ||
| کلیدواژه‌ها [English] | ||
| Map, Islamic cartography, MĀ WARĀʾ AL-NAHR, Transoxiana, historical geography | ||
| مراجع | ||
|
ابن ابی یعقوب، احمد، (1343)، البلدان، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ابن حوقل، (1366) سفرنامه ابن حوقل، ایران در صورة الارض، ترجمه و توضیح جعفر شعار، مؤسسه انتشارات امیرکبیر، تهران.
ابن خردادبه، عبیدالله بن عبدالله، (1370)، مسالک و ممالک، ترجمه حسین قره‌چانلو از روی متن دخویه، تهران.
ابن سپاهی‌زاده، محمد بن علی بروسوی، (1393)، اوضح المسالک الی معرفة البلدان و الممالک، ترجمه و تحشیه حسین قرچانلو، تهران: نگارستان اندیشه.
ادریسی، ابو عبدالله (1409)، نزهة المشتاق فی الاختراق الآفاق، 2، بیروت: دارالکتب.
اصطخری، ابو اسحاق (1347)، مسالک و ممالک، به کوشش ایرج افشار، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
اصطخری، ابو اسحاق، (1373)، مسالک و ممالک ترجمه محمد بن اسعد عبدالله تستری به کوشش ایرج افشار، انتشارات بنیاد موقوفات افشار.
الحمیری، محمدبن عبدالمنعم (1984 م) الروض المعطار فی خبر الاقطار، 2، بیروت: مکتبة لبنان.
انصاری دمشقی، شمس‌الدین محمد بن ابی‌طالب، (1382)، نخبة الدهر فی عجایب البر و البحر، ترجمه سید حمید طبیبیان، تهران: اساطیر.
انوری، امیرهوشنگ، (1390)، وصف ایران و مناطق آن در برخی نقشه‌های دوره اسلامی، مقایسه و تطبیق نقشه‌ها فاطمه فریدی مجید، زیر نظر حسن حبیبی، تهران: بنیاد ایرانشناسی.
بارتولد، و. و، (1366)، ترکستان نامه، ترجمۀ کریم کشاورز، ج 1، چ دوم تهران: آگاه.
بلینیتسکی، الکساندر، (1364)، خراسان و ماوراءالنهر (آسیای میانه)، مترجم: پرویز ورجاوند، تهران: گفتار.
تاریخ سیستان، (1366)، به کوشش بهار، چاپ دوم، تهران: کلاله خاور.
حدود العالم من المشرق الی المغرب، مولف ناشناخته (1383)، مقدمه بارتولد، تعلیقات مینورسکی ، ترجمه میر حسین شاه، تصحیح و حواشی دکتر مریم میر احمدی دکتر غلامرضا ورهرام، چاپ دوم، انتشارات دانشگاه الزهرا.
حموی، یاقوت، (1383)، معجم البلدان، ترجمه علینقی منزوی، تهران: میراث فرهنگی.
درایتی، مصطفی (1389) فهرستوارة دستنوشت‌های ایران. ج 10، تهران: کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
درغلات، میرزامحمود، (1383)، تاریخ رشیدی، تصحیح عباسقلی رشیدی، تهران: میراث مکتوب.
دهخدا، لغت نامه.
رفیعی، امیرتیمور (1375)، ماوراءالنهر از ورود ترک‌ها تا ورود مغولان، مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، 2/5، شماره 16، 117-140.
زین‌الدین، ناجی، (1968 م)، مصور الخط العربی. بغداد: منشورات، مکتبة النهضه.
سیدی، مهدی، (1386) جغرافیای تاریخی مرو، تهران: بنیاد موقوفات افشار.
صفا، ذبیح الله، (1378) تاریخ ادبیات در ایران، چاپ هشتم، ج 2، تهران: فردوس.
غنیم، عبدالله یوسف (1420ق)، المخطوطات الجغرافیة العربیة فی المکتبة البرطانیه و مکتبة جامعه کامبریج، کویت: مکتبة الأمل.
فره‌وشی، بهرام، (1379) ایرانویچ، چاپ 5، تهران: دانشگاه تهران.
قزوینی، زکریا بن محمود، (1373)، آثار البلاد و اخبار العباد، تهران : امیرکبیر.
کاشغری، محمود بن الحسین، (1384)، دیوان لغات الترک. ترجمه حسین محمدزاده صدیق، تبریز: اختر، 1384.
کراچکوفسکی، ایگناتی یولیانو ویج، (1379)، تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلامی. ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: علمی و فرهنگی.
گردیزی، ابوسعید عبدالحی ضحاک، (1363)، زین الاخبار. تحقیق عبدالحی حبیبی، تهران: دنیای کتاب.
گنجی، محمد حسن و محمدباقر وثوقی، جواد صفی‌نژاد، فاطمه فریدی مجید، امیرهوشنگ انوری، (1386)، وصف خلیج فارس در نقشه‌های تاریخی، زیر نظر حسن حبیبی، تهران: بنیاد ایران شناسی.
گنجی، محمدحسن؛ انوری، امیرهوشنگ(1390). نقشه و نقشه‌نگاری در تمدن اسلامی. مطالعات تاریخ اسلام. شمارة 9، 34-52.
لسترنج، گ.، (1390)، جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی، ترجمه محمد عرفان، چاپ هشتم، تهران: علمی و فرهنگی.
مارکوارت، یوزف، (1383)، ایرانشهر در جغرافیای بطلمیوس، تهران.
مستوفی، حمدالله بن ابی بکر (1378)، نزهت القلوب، برگزیده فارسی، قزوین: نشر طه.
مسعودی، ابوالحسن، (1365)، التنبیه و الاشراف. ترجمه ابوالقاسم پاینده، چاپ دوم، تهران: علمی و فرهنگی.
نرشخی، ابی‌بکر محمدبن جعفر، (1363)، تاریخ بخارا. تصحیح مدرس رضوی، چاپ دوم، تهران: توس.
الهروری، محمد بن سیف یعقوب، (1383)، تاریخنامه هرات، تهران: اساطیر.
همدانی، آزیتا، (1388)، ماوراءالنهر از آغاز تا امروز، نشریه ایراس دوفصلنامه ویژه مطالعات ایران و منطقه اوراسیا، شماره 4، 1-25.
یوسفی، اسماعیل، مسلسل، عبدالله، رحمانی، امیر، قربانخانی، محسن، (1392)، بررسی تاریخ، فرهنگ و تمدن سرزمین ماوراءالنهر در خراسان بزرگ، پژوهشنامه خراسان بزرگ، 4/12.
Al- Muqaddasi (1967) Ahsan al - taqasim fi Ma rifat al - aqalim, ed. And trans: Michael Jan de Goje, Leiden: E. J. Brill, Third reprinted, Introduction Brentjes, Sonja, (2009), Cartography in Islamic Societies, Universidad de Sevilla, Sevilla, Spain Harley J. B & Wood ward, David. ed (1992) The History of Cartography. vol. two, Book one, Cartography in the Traditional Islamic and South Asian Societies, Chicago & London: The University of Chicaqo Press. Hosani, Naeema, & El Shair, Issa. (2021). Stages of Map-making in Arab-Islamic Heritage: Historical Approach. مجلة کلیة الآداب و العلوم الإنسانیة جامعة قناة السویس، 4(39), 11-50. Kramers, J. H, (1932) "La question Balki - Istakhri - lbn Haw kal et Iatlas de Islam" acta orientalia. No 10, Budapest Tibbetts, G. R. (1992). The Balkhi school of geographers. vol. two, Book one, Cartography in the Traditional Islamic and South Asian Societies, Chicago & London: The University of Chicaqo Press.
مراکز:
سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران
کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی
کتابخانه و موزه ملی ملک
مکتبة الملک عبدالعزیز / شیخ عارف حکمت https://library.kapl.org.sa | ||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 192 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 23 |
||