نقش آوا در تصویرسازی (مطالعه موردپژوهانه: سوره نازعات)

واژه «نشط» به معنای جذب و خروج به‌ملایمت و سهولت و نیز به معنای گره‌گشایی است (ابن‌منظور،1414: 7/415). مراد فرشتگانی هستند که جان‌های مؤمنان را با مدارا و مهربانی می‌گیرند (طبرسی، 1372: 10/652).

در حقیقت این تفاوت معنا در آواهای این دو آیه نیز آشکار است؛ از آن روی که در واژه «نازع» دو واکه «ز، ع» از حروف مجهوره‌اند، لیکن در واژه «ناشط» دو واکه «ش، ط» از حروف مهموسه‌اند. هرچند هر دو آیه از جان کندن سخن می‌گویند ولی تفاوت آوایی حروف با شدت و سختی کشیدن روح در آیه اول و آسانی و مدارا با مؤمنان در آیه دوم تناسب دارد. همچنین آوای غین از حروف حلقی است که با منقبض شدن مخرجش در حلق تشنج و لرزش ایجاد می‌کند و نفس در فضای دهان پخش می‌شود و بیانگر حالت خفگی و درد شدید در لحظه مرگ است. (الموسوی، 1998: 81) در ادامه، صدای «ر» خفگی و اندوهی را که واج «غ» ایجاد می‌کند تکرار می‌نماید. واج «ش» که از حروف تفشی است ناله و اندوه را می‌پراکند تا آنجا که اثری از آن دیده نمی‌شود. حرف «ق» از نزدیک‌ترین قسمت حلق در دهان تلفظ می‌شود (أنیس، 2013: 82)، اما حرف «ط» با چسبیدن تیغه زبان به پایه دندان‌های پیشین اداء می‌شود (همان: 62). این تفاوت مخرج و صفات حروف ژرفای معنای کشیدن روح از اعماق جسم را ترسیم می‌کند. شایان ذکر است که حرف «ط» از حروف استعلاء می‌باشد که در هنگام تلفظ انتهای زبان به طرف سخت‌کام بالا می‌رود که سیمای تلفظ این آوا، عروج ارواح مؤمنان به آسمان را در ذهن تداعی می‌نماید.

در این سوره نزدیک به 70% از مقطع‌های آوایی آیات، باز است که بار موسیقایی آیات را گسترده نموده؛ از آن روی که «مقطع‌های باز که با مصوت (کوتاه و بلند) پایان می‌پذیرد آهنگ آن در گوش آشکارتر و در نفس مؤثرتر از مقطع‌های بسته است که به صامت ختم می‌شود» (عکاشه، 2011: 42)؛ همچنین 56% از این مقطع‌ها با مصوت بلند ذکر شده که نمود آن در واژگان استمرار و تداوم را نشان می‌دهد و سبب پیدایش نوعی هارمونی شده که بازتاب‌دهنده فریادهای حسرت‌بار کافران است. در حقیقت همه مقطع‌های آوایی طویلِ باز با واج «الف» پایان می‌یابد؛ گویا امتداد این آوا، عروج و پرواز این ارواح و تداوم صعود آنها در آسمان را به تصویر می‌کشد.

بخش اول

﴿یَومَ تَرجُفُ الرَّاجِفَة (6) تَتبَعُهَا الرَّادِفَة (7) قُلُوبٌ یَومَئِذٍ وَاجِفَة (8) أَبصَارُهَا خَاشِعَة (9) یَقُولُونَ أَئِنَّا لَمَردُودُونَ فِی الحَافِرَة (10) ءَإِذَا کُنَّا عِظَامًا نَخِرَة (11) قَالُوا تِلکَ إِذًا کَرَّةٌ خَاسِرَة (12) إِنَّمَا هِیَ زَجرَةٌ وَاحِدَة (13) فَإِذَا هُم بِالسَّاهِرَة (14)﴾

سیاق آیات مقدمه دربردارنده قسم‌های مؤکد به فرشتگانی است که جان‌های انسان‌ها را می‌گیرند، لیکن در این آیات به شرح برخی از حوادث و مناظر وحشتناک روز بزرگ قیامت، اشاره می‌نماید. این تحول سیر خطاب، زمینه تغییر حروف را فراهم آورده و فاصله آیات در این بخش از حرف مد «الف» به صدای «تاء» تغییر یافته که در هنگام وقف با آوای «هاء» ساکن تلفظ می‌شود. در هنگام تلفظ «هاء» اعضای نطق کاملاً باز می‌شوند به‌گونه‌ای که این آوا از اعماق وجود بیرون می‌آید، بنابراین این واج شایستگی بیان احساسات و عواطف را دارد (عباس، 1998، 192) و بیانگر آه و حسرت‌، احساس ناامیدی و اضطرابات روحی مردم در روز قیامت است. درحقیقت آوای «هاء» با صفت همس و سکت، حالت حیرت و خاموشی و سرگردانی مردم را، در آستانه قیامت القا می‌کند.

موسیقی حروف که امروزه در ادبیات آن را «واج‌آرایی» می‌نامند بخش عظیمی از بار موسیقی آیات را به دوش می‌کشد و خداوند در نهایت هنرمندی تناسب و هم‌نوایی موسیقی و موضوع را برقرار نموده است. در دو آیه ﴿یَومَ تَرجُفُ الرَّاجِفَة * تَتبَعُهَا الرَّادِفَة﴾ زمینه معنایی، انذار، هشدار و ایجاد بیم و هراس می‌باشد که موسیقی‌ای کوبنده و تهاجمی آفریده است. (ابن عاشور، بی‌تا: 30: 60).

در این دو آیه حروف انفجاری «ت» 3 مرتبه، «ج» مجهوره 2 مرتبه، «ف» 3 مرتبه، «ر» مجهوره 5 مرتبه بیان شده است، که تکرار این حروف القاگر لرزه‌های شدید و مکرری است که کل هستی را در برمی‌گیرد و نظام طبیعت را دگرگون می‌کند.

شایان ذکر است که مراد از واژه «راجفه» زمین است (اندلسی، 1420: 10/397)؛ که این واژه جایگزین واژه «الأرض» شده است تا علاوه بر رعایت نظام فاصله، وحشت و ترسِ لرزه‌های سهمگین را القا کند. در حقیقت واژه «راجفه» به معنای حرکت است و صیحه بزرگی را گویند که در آن اضطراب و لرزش است و در هنگام وقوع آن، زمین و کوه‏ها مى‏لرزد (مکارم، 1374: 26/269).

واج‌های سازنده این واژه تصویر صیحه بزرگ را ترسیم می‌کنند؛ از آن روی که حرف «راء» میان ویژگی‌هایی چون شدت، رخاوة، تفخیم و ترقیق و جهر در نوسان می‌باشد (أنیس، 2013: 64-65)؛ گویا یک حرکت صعودی و نزولی است که این ویژگی‌ها، زلزله را ترسیم می‌کند. آوای حرف «راء» دلالت بر تکرار دارد؛ از آن روی که در هنگام تلفظ، زبان پی‌درپی به کام بالا برخورد می‌کند که حضورش در این آیه حرکات پی‌درپی و سریع لرزه‌های زمین را مجسم می‌نماید. حضور مصوت بلند «الف» تکرار حرف «راء» را برجسته می‌کند و بدان استمرار می‌بخشد تا جنبه موسیقی کلام را بالا ببرد. سپس در هنگام تلفظ واج «ج» به خاطر لرزش و ضربه در فضای گسترده‌ای از کام، نفس قطع شده و مجرای هوا بسته می‌شود، لیکن بار دیگر مجرای هوا باز شده و امکان تلفظ واج «ف» را فراهم می‌آورد تا با آهنگ سایشی و مهموسش حالت لرزه و تلاطم زمین را به تصویر کشد (نحلة، 1981: 348). مفسرین بر این باورند که منظور از این آیه نفخ صور اول است که انسان‌ها همه می‌میرند (اندلسی، 1420: ‏10/397). حضور آوای «فاء» که بر ضعف و سستی دلالت دارد (عباس، 1998: 130) و همچنین آوای مهموس «هاء» تصویر ناتوانی و ضعف انسان و تسلیم‌پذیری‌اش را در برابر مرگ، ترسیم می‌نماید.

واژه «تتبع» به معنای پیروی و دنبال کردن است و منظور لرزاننده دیگر است که به دنبال زلزله اول رخ می‌دهد. توالی «تاء» انفجاری در آغاز این واژه بر توالی و استمرار حوادث وحشت‌بار و ترسناک در روز قیامت دلالت دارد. مفسرین بر این باورند که منظور از این آیه نفخ صور دوم است، آن نفخه‌ای است که مردم با آن برانگیخته و مبعوث می‌شوند (زمخشری، 1407: ‏4/694). «راء» مشدد در واژه «رادفة» بیانگر شدت و تکرار حوادث وحشت‌بار در هنگام نفخ صور است که حضور حرف مد بین دو آوای مجهور «راء» و «دال» بر گسترش این ترس و وحشت اشاره دارد. حرف «فاء» از حروف نافثه به شمار می‌آید؛ بدین معنا که در هنگام تلفظ این واج، آوا منتشر و پراکنده می‌شود (ابن‌جنی، 2007: 1/259). تکرار این حرف مهموس و رخوی در بافت آیه به سرگردانی و پراکندگی مردم، در هنگام زنده شدن و برخاستن از قبرها، اشاره دارد.

با دقت نظر در آوای فاصله در آیه ﴿قُلُوبٌ یَومَئِذٍ وَاجِفَة﴾ و موازنه آن با آوای واژه مترادفش «راعبة»، به‌دقت گزینش الفاظ این آیه ازلحاظ آوایی پی می‌بریم؛ زیرا انتخاب واژه «واجفة» به‌جای «راعبة» زمینه انسجام موسیقیایی فاصله سه آیه اول را فراهم آورده در حقیقت حضور مصوت بلند در واژگان فاصله و آمدن آوای شدید (ج، د، ج) و التزام به آمدن واکه‌های (ف، ة) آهنگ فاصله آیات را منسجم ساخته است. در این آیه دو آوای «واو» و «فاء» القاگر نگرانی و اندوه است (قویمی، 1383) و با اندوه و نگرانی گنه‌کاران و طغیانگران از کیفر و عذابشان هماهنگ است. همچنین تمام حروف سازنده واژگان این آیه به‌جز حرف «ف» مجهوره هستند تا ترس و سرگردانی بی‌حدوحصر انسان‌ها در روز رستاخیز را القا کنند.

در واژه «خاشعة» حرف «خاء» از هم‌نشینی در کنار «الف» مدی، صفت تفخیم گرفته که بیانگر شدت ناتوانی و خضوع کافران در برابر قدرت خداوند است و چیرگی ترس و خشیت گنه‌کاران را در حرف «شین» تفشی احساس می‌کنیم که این ترس و وحشت با حضور «الف» مدی استمرار یافته است. در آیه شریفه ﴿یَقُولُونَ أَئِنَّا لَمَردُودُونَ فِی الحَافِرَة﴾ مصوت ضمه خودنمایی می‌کند، ضمه از اصواتی است که در درون حفره دهان تولید می‌شود گویی حضور این مصوت در کنار حروف انسدادی «دال» و «واو» که برای تلفظ آن مستلزم خروج ناگهانی هواست، زنده شدن مردگان و خروج آنها از گودال تاریک قبر را در ذهن تداعی می‌کند. آیه ﴿إِنَّمَا هِیَ زَجرَةٌ وَاحِدَة﴾ به معنی نفخ صور دوم است. در حقیقت تعبیر «زجرة واحدة» اشاره به‌سرعت و ناگهانی بودن رستاخیز و آسانی آن در برابر قدرت خدا است که با یک فریاد آمرانه از سوی فرشته رستاخیز یا صوراسرافیل همه مردگان لباس حیات بر تن می‌کنند و در عرصه محشر برای حساب حاضر می‌شوند (مکارم، 1374: 87/26). واژه «زجرة» به معنای «الصیحة» است، لیکن برای هماهنگی و انسجام آوایی کلام با سیاق و معنای آیات و ایجاد ترس در دل انکارکنندگانِ روز رستاخیز واژه «زجرة» کاربرد یافته است (قطب، 1412: 6/3813)؛ از آن روی که حروف تشکیل‌دهنده این واژه (ز، ج، ر) مجهوره و (ت) انفجاری است که قابل مقایسه با آواهای واژه (صیحة) نیست؛ چرا که دو واکه (ص، ح) مهموسه می‌باشد همچنین کلمه «زجزة» برخلاف واژه (صیحة) معنای طرد نمودن را در خود دارد.

شایان ذکر است که بیش از 90% از مقطع‌های آوایی بسته (ص‌ح‌ص) با حروفی مانند (ه: 9مرتبه، ن: 9مرتبه، ر: 5مرتبه، و:2مرتبه، ل: 2مرتبه، م: 1 مرتبه، س: 1مرتبه) پایان یافته‌اند که آهنگ و طنین آن در تلفظ به‌مانند حروف مدی مدت‌زمانی به‌طول می‌انجامد که این امتداد آوایی با معنا و سیاق کلام که در مورد حوادث روز قیامت و طولانی بودن این روز است هماهنگی دارد. با درنگ در آوای آیات مقدمه و آیات این بخش، بدین دستاورد می‌رسیم که مقطع آوایی فاصله در پنج آیه اول باز، یعنی به مصوت ختم شده درحالی‌که آیات این بخش بسته می‌باشد و به صامت ختم شده است.

 بخش دوم

﴿هَل أتَاکَ حَدِیثُ مُوسَى (15) ِإذ نَادَاهُ رَبُّهُ بِالوَادِی المُقَدَّسِ طُوًى (16) اذهَب إِلَى فِرعَونَ إِنَّهُ طَغَى (17) فَقُل هَل لَکَ إِلَى أَن تَزَکَّى (18) وَأَهدِیَکَ إِلَى رَبِّکَ فَتَخشَى (19) فَأَرَاهُ الآیَةَ الکُبرَى (20) فَکَذَّبَ وَعَصَى (21) ثُمَّ أَدبَرَ یَسعَى (22) فَحَشَرَ فَنَادَى (23) فَقَالَ أَنَا رَبُّکُم الأَعلَى (24) فَأَخَذَهُ اللَّهُ نَکَالَ الآخِرَةِ وَالأُولَى (25) ِإنَّ فِی ذَلِکَ لَعِبرَةً لِمَن یَخشَى (26)﴾

بعد از بیان نشانه‌ها و حوادث روز رستاخیز و انکار و مخالفت مشرکان، در آیات این بخش به داستان یکی از طغیانگران بزرگ تاریخ یعنی فرعون و سرنوشت دردناک او اشاره شده و با تغییر موضوع، آهنگ و موسیقی تند و کوبنده آیات به موسیقی آرام و ملایم تغییر یافته تا با فضای داستانی کلام هماهنگ باشد. «آیات این بخش با پرسش آغاز شده تا اندیشه مخاطب را برای پذیرش داستان آماده کند» (قطب، 1412: 6/3811).

با تغییر سیر خطاب موسیقی فاصله آیات دگرگون شده و حرف روی از «هاء» به «الف» مدی تغییر یافته است. حرف «الف» در این بخش علاوه بر آهنگین کردن آیات، در بیان و القای مفهوم نقش بسزایی دارد. امتداد نفس هنگام خواندن این فاصله‌ها صدای خیرخواهانه و ابلاغ‌گرانه حضرت موسی علیه السلام را در ذهن مجسم می‌کند که برای رسالت انبیائی‌اش، جهت پاک‌سازی فرعون و بازگرداندن طهارت فطری او به گفت‌وگو با او پرداخته و برهان عقلی اثبات خداوند را به گوش وی می‌رساند.

در آیه ﴿وَأَهدِیَکَ إِلَى رَبِّکَ فَتَخشَى﴾ فعل «هدی» با حرف «الی» متعدی شده که معنای رساندن به هدف مطلوب را ایفا می‌کند حال‌آنکه در صورت متعدی شدن با حرف «ل» معنی تخصیص از آن برداشت می‌شود. از دیدگاه آواشناسی حرف «ل» یک مقطع آوایی کوتاه مفتوح دارد، لیکن «الی» از مقطع آوایی کوتاه باز و مقطع آوایی کشیده باز تشکیل شده که با راه طولانی که حضرت موسی برای اقناع فرعون پیمود مناسبت دارد؛ چرا که هدایت او به خاطر سرکشی و طغیان و ادعای ربوبیتش آسان نبوده است.

بدین‌صورت درمی‌یابیم که آیه ﴿فَحَشَرَ فَنَادَى﴾ از مقطع آوایی بسته خالی است. واژه «فحشر» تنها مقطع آوایی کوتاه باز دارد و واژه «نادی» دارای مقطع آوایی کشیده باز است. ازآنجاکه معجزه موسی تمام موجودیت طاغوتی فرعون را به خطر می‌انداخت وی مأمورانی را به شهرهای مختلف اعزام کرد تا مردم را برای بیان ادعای ربوبیتش جمع کنند که آواهای واژه «حشر» بر اقدام سریع او دلالت دارد. در حقیقت وجود مقطع آوایی کوتاه باز در فعل «فَحَشَرَ» به علت خالی بودن از کشیدگی آوایی، عدم وجود هرگونه توقف و سستی را القا می‌کند.

لازم به ذکر است که واژه «نادی» دارای مقطع آوایی باز، با حرکت بلند «الف» است این حرف برای بیان صداهای بلند، هیاهو و همهمه به کار می‌رود؛ مثلاً صدای شکستن و تکه‌تکه شدن اشیاء، فروریختن، صوت پر اوج موسیقی، غریو جمعیت یا صدای خنده و قهقهه و نیز سروصداهای رعدآسا (قویمی، 1383: 31) در حقیقت حضور آن در این واژه ندا و فریاد بلند فرعون را القا می‌کند.

بخش سوم

﴿أَأَنتُم أَشَدُّ خَلقًا أَم السَّمَاءُ بَنَاهَا (27) رَفَعَ سَمکَهَا فَسَوَّاهَا (28) وَأَغطَشَ لَیلَهَا وَأَخرَجَ ضُحَاهَا (29) وَالأَرضَ بَعدَ ذَلِکَ دَحَاهَا (30) أَخرَجَ مِنهَا مَاءَهَا وَمَرعَاهَا (31) وَالجِبَالَ أَرسَاهَا (32) مَتَاعًا لَکُم وَلأَنعَامِکُم (33) فَإِذَا جَاءَت الطَّامَّةُ الکُبرَى (34) یَومَ یَتَذَکَّرُ الإِنسَانُ مَا سَعَى (35) وَبُرِّزَت الجَحِیمُ لِمَن یَرَى (36) فَأَمَّا مَن طَغَى (37) وَآثَرَ الحَیَاةَ الدُّنیَا (38) فَإِنَّ الجَحِیمَ هِیَ المَأوَى (39) وَأَمَّا مَن خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ وَنَهَى النَّفسَ عَن الهَوَى (40) فَإِنَّ الجَنَّةَ هِیَ المَأوَى (41)﴾

به‌دنبال نقل سرگذشت موسی و فرعون به‌عنوان یک درس عبرت برای همه طغیانگران و تکذیب‌کنندگان در آیات 27 تا 33، نمونه‌هایی از قدرت بی‌انتهای حق در جهان هستی به‌عنوان دلیلی برای امکان معاد و رستاخیز در تعبیرات دقیقی بیان شده که با مقدمه سوره ازلحاظ معنایی و موسیقیایی هماهنگ است. چنان که آیه ﴿وَأَغطَشَ لَیلَهَا وَأَخرَجَ ضُحَاهَا﴾ با موسیقی تند و کوبنده‌ای بیان شده که معنا با آن شدت و تندی تناسب دارد (قطب، 1412: 6/3816).

آیات این بخش با حرف همزه آغاز شده، همزه آوایی مجهور و انفجاری است و به‌سختی تلفظ می‌شود، تیزی و سنگینی مخصوص همزه از بسته شدن کامل تارهای صوتی و حبس تام هوا در پشت آنها و سپس باز شدن آن با شدت و به‌صورت ناگهانی است (شاهین، 1980: 28). این صوت نقش مهمی را در ایجاد فضای تهدید و توبیخ منکران معاد ایفا می‌کند و دارای وضوح و برجستگی آوایی است که زمینه فعالیت ذهنی و بیداری فکری را فراهم می‌آورد تا با مضمون آیات این بخش هماهنگ باشد و به اثبات قدرت پروردگار و یکتایی‌اش و بیان عظمت آفرینش او بپردازد. لازم به ذکر است که آیه ﴿أَأَنتُم أَشَدُّ خَلقًا أَم السَّمَاءُ بَنَاهَا﴾ پنج آوای سایشی دارد و آوای انفجاری دو برابر آوای سایشی است که فراوانی این آوا و تأثیرگذاری ضرب‌آهنگ قوی آن قدرت خداوند و یکتایی او را جلوه‌گر می‌سازد. همچنین با بررسی مقطع‌های آوایی آیات این مجموعه بدین دریافت می‌رسیم که این آیه بیشترین مقطع آوایی را نسبت به دیگر آیات دارد که با رسالت و پیام این آیه متناسب می‌باشد از آن روی که کافران و سرکشان مغرور را با بزرگ‌ترین خلقت هستی یعنی آسمان توبیخ می‌کند و اندیشه‌های باطل آنان را رد می‌نماید و اثبات می‌کند خدایی که از آفریدن آسمان عاجز نیست از آفریدن انسان نیز ناتوان نخواهد بود.

در حقیقت واژه «أغطش» از لحاظ معنا از واژه «أظلم» و «أغشی» دقیق‌تر است؛ زیرا «الغشاوة» به معنای پرده نازک است، حال‌آنکه واژه «أغطش» به معنای تاریکی است و وجود واکه «ط» و همراهی آن با دو واکه‌های «غ» و «ش» بر تیرگی شدید پرده سیاه شب دلالت دارد؛ از آن روی که آوای «ط» به خاطر داشتن صفات جهر، شدت، اطباق و استعلاء از آواهای شدید است که وجود آن در کلمات در ارائه معنا نقش مؤثر دارد (الموسوی، 1998: 61 -62).

فاصله دو آیه ﴿وَأَغطَشَ لَیلَهَا وَأَخرَجَ ضُحَاهَا * وَالأَرضَ بَعدَ ذَلِکَ دَحَاهَا﴾ از سه مقطع آوایی «ص‌ح+ ص‌ح‌ح+ ص‌ح‌ح» تشکیل شده که در آواهای «ح، الف، ه، الف» با هم مشترک هستند که این توازن آوایی موسیقی طولانی و آرامی را می‌آفریند که بزرگی نعمت‌های خداوند را ابراز می‌کند، نعمت‌هایی که زمان بهره‌وری از آن طولانی است.

آیه ﴿وَالجِبَالَ أَرسَاهَا﴾ برای هماهنگی آوایی و معنایی به‌صورت جمله اسمیه بیان شده است، حال‌آنکه اگر به‌صورت جمله فعلیه (أرسی جبالها) ذکر می‌شد واژه «جبالها» با فاصله آیات قبل و بعد خود هماهنگی نداشت؛ زیرا واژه‌های (بناها، سواها، ضحاها، دحاها، مرعاها، أرساها) با دو مقطع آوایی طویل باز پایان می‌یابد، لیکن در واژه «جبالها» بین دو مقطع آوایی طویل مفتوح، مقطع کوتاه مفتوح «ص‌ح‌ح+ ص‌ح+ ص‌ح‌ح» فاصله ‌افتاده است.

در آیه ﴿فَإِذَا جَاءَت الطَّامَّةُ الکُبرَى﴾ مقطع آوایی کشیده بسته «ص‌ح‌ح‌ص» دیده می‌شود که با صامت پایان می‌پذیرد و در این سوره این مقطع تنها در واژه «الطامة» ذکر شده که «با موسیقی تندی همراه استو تلفظ آن فشار آوایی زیادی را می‌طلبد» (علی الصغیر، 2000، 168) و آهنگ و طنین آن در تلفظ مدت‌زمانی به طول می‌انجامد که این امتداد آوایی با معنا و سیاق کلام همساز است؛ چرا که منظور از این واژه روز قیامت است و شدت آوایی آن با حوادث سخت روز قیامت هماهنگ می‌باشد لازم به ذکر است که سوره نازعات «طامة» نامیده می‌شود (ابن عاشور، بی‌تا: 30/80). اصل این واژه از ریشه (طمّ) به معنای فراگرفتن و پوشاندن است، لذا به هر مصیبت و بلایی بزرگ که انسان از دفع آن ناتوان باشد «طامة» گویند (طباطبائی، 1417: 20/191). وجود حرف «ط» در این واژه که دارای ویژگی استعلاء است بر بزرگی و چیرگی مصیبت قیامت دلالت دارد. واج میم مجهوره و مشدد در این واژه نمایانگر پیچیدگی، ابهام (عباس، 1998: 71) در حادثه قیامت است؛ از آن روی که در هنگام تلفظ این آوا لب‌ بالا و پایین به یکدیگر می‌چسبد و راه عبور هوا را، از طریق دهان مسدود می‌کند. جدا شدن دو لب در هنگام خروج آوای میم القاگر گستردگی و امتداد این حادثه عظیم و هولناک است. لازم به ذکر است که به علت حضور مد لازم در واژه «طامّة»، باید به‌اندازه شش حرکت کشیده شود؛ زیرا بعد از حرف علهِ ضعیف، حرف مشدد قوی آمده که برای تعادل بین این دو واج، الف مدی کشیده می‌شود. این مد در واژه «طامة» و موسیقی ویژه آن به امتداد و گستردگی ترس و وحشت روز قیامت و طولانی بودن این روز اشاره دارد. «و توصیف آن به «کبری» تأکید بیشتری درباره اهمیت و عظمت این حادثه بی‌نظیر» (مکارم، 1374: 26/104) و مبالغه در ایجاد ترس در مخاطب از خلال آوای انفجاری و شدید «ک» و «ب» است که حضور واکه «ر» به همراه آن شدت و سختی مصیبت را تکرار می‌کند سپس این واژه با مد پایان می‌یابد تا اندوه و حسرت انسان‌ها را القا نماید. دو آوای انفجاری و شدید «ج» و «ء» در فعل «جاءت» آمدن سریع و ناگهانی ترس و هراس حوادث رستاخیز را به تصویر می‌کشد. در آیات 34 تا 39 وجود مد در هر مقطع و وفور واکه فتحه بر روی حروف، دلالت بر نامتناهی بودن زمان آخرت، عذاب همیشگی کافران و ناله‌های پی‌در‌پی آنان دارد.

با دقت در آواهای مقطع کشیده باز، بدین دریافت می‌رسیم که مد «الف» و «ی» به‌صورت منظم بیان شده که طرح ذیل گویا این مطلب است:

آ آ آ  آ آ آ   ی   آ آ آ   آ آ آ   ی   آ آ آ     آ آ آ

در حقیقت ذکر دو مرتبه مد «ی» گویای دو آیه‌ای است که اوصاف بهشتیان را بیان می‌نماید و حضور 6 مرتبه «الف» در هر مجموعه بر تعداد آیاتی اشاره دارد که از جهنم و دوزخیان سخن به میان آورده است.

واژه «بُرِّزَت»، به معنای «أظهرت إظهارا مکشوفا بینا لکل احد» (طبرسی، 1377: 4/440) است که وجود تشدید در عین‌الفعل شدت و تکرار و مبالغه در معنا را القا می‌کند (عبدالجلیل، 2002: 97)؛ به دیگر بیان عین‌الفعل این واژه حرف «ر» است که ویژگی تکرار را با خود دارد و حضور تشدید در عین‌الفعل بر جلوه و شدت حضور جهنم در برابر دیدگان کافران دلالت دارد. قابل ذکر است که «تشدید به دلیل قدرتی زبان در هنگام بیان و اظهار آن، به بلند شدن و پرسروصدا بودن موسیقی متن کمک می‌کند» (عبدالرحیم، 2008: 604).

در واژه «جحیم» به علت دوری مخرج «جیم» از مخرج «حاء» و صفات جهر، شدت و اصمات در واج «جیم»، فشاری و سنگینی در تلفظ این واژه ایجاد می‌شود که بیانگر شدت شکنجه و عذاب جهنمیان است.

کاربرد کلمات در قالب مصدر مبالغه در معنا را القا می‌کند، چنانکه کلمه «هوی» در آیه ﴿وَنَهَى النَّفسَ عَن الهَوَى﴾ مصدر به معنی مفعول است (ابن‌عاشور، بی‌تا: 30/83) که برای تعمیم و مبالغه در بازداشتن نفس از شهوت‌ها و خواسته‌هایی که با دستور دین مخالف است (نحلة، 1981: 432) مصدر (هوی) به‌جای اسم مفعول (مهوی) کاربرد یافته است، حال‌آنکه از لحاظ آوایی شایسته بود کلمه (مهوی) کاربرد یابد تا مقاطع آوایی فاصله این آیه با آیه قبل و بعد خود هماهنگ باشد؛ به دیگر بیان واژه «هوی» از مقطع آوایی «ص‌ح+ ص‌ح‌ح» تشکیل شده، حال‌آنکه واژه‌های «دنیا، کبری، مأوای» دارای مقطع آوایی «ص‌ح‌ص+ ص‌ح‌ح» است و مقطع آوایی واژه «مهوی» با این فاصله‌ها هماهنگ است.

یکی از جنبه‌های اعجاز قرآن کریم هماهنگی و انسجام معنای واژه با آوای آن است که این نکته به‌وضوح در واژه «نهی» دیده می‌شود. دقت کاربرد فعل «نهی» با واج «ه» مهموس به‌جای فعل «زجر» که دارای آواهای مجهوره، انفجاری و تکراری است نهی و بازداشتن درونی نفس را به تصویر می‌کشد از آن روی که نفس انسان در این آیه «به‌مانند شخصی است که او را به‌سوی گناهان دعوت می‌کند و او را از این دعوت بازمی‌دارد» (ابن‌عاشور، بی‌تا: 30/82) ازآنجاکه این دعوت درونی است نیازمند حرف مهموس است تا بر پنهانی بودن آن دلالت نماید؛ چرا که حضور آوا‌های مجهور و انفجاری زمینه ناسازگاری معنایی و آوایی را فراهم می‌آورد. همچنین ملاحظه می‌شود که واژه «نفس» با (ال) تعریف آمده و با ضمیر معرفه نشده است – نهی نفسه- ازآنجاکه واج «ن» از حروف شمسی است و هنگامی‌که این حروف در آغاز واژه قرار گیرند و با (ال) معرفه شوند حرف تعریف تلفظ نمی‌شود و حرف پایانی واژه قبل با حرف اول واژه به‌صورت متصل قرائت می‌شود. گویا کاربرد «ال» در این واژه به‌جای ضمیر بیانگر التزام و اتصال نفس مؤمنان به نهی و بازداشتن و دوری از گناهان است.

خاتمه

﴿یَسأَلُونَکَ عَن السَّاعَةِ أَیَّانَ مُرسَاهَا (42) فِیمَ أَنتَ مِن ذِکرَاهَا (43) إِلَى رَبِّکَ مُنتَهَاهَا (44) إِنَّمَا أَنتَ مُنذِرُ مَن یَخشَاهَا (45) کَأَنَّهُم یَومَ یَرَونَهَا لَم یَلبَثُوا إِلاَّ عَشِیَّةً أَو ضُحَاهَا (46)﴾

در ادامه سخنانی که درباره قیامت و سرنوشت مؤمنان و کافران آن روز در آیات پیشین آمد، در این آیات، سؤال مشرکان و منکران معاد در مورد زمان برپایی قیامت مطرح شده، سپس بر این حقیقت تأکید شده که هیچ‌کس از زمان برپایی آن آگاه نیست.

فاصله آیات به «ها» ختم شده که دارای موسیقی بسیار ژرف و کوبنده است (قطب، 1412: 6/3819) و وجود حرف مد «الف» قبل و بعد آن، در همه آیات این بخش امتداد و کشیدگی آوایی کلام را دوچندان نموده است. در آیه ﴿یَسأَلُونَکَ عَن السَّاعَةِ أَیَّانَ مُرسَاهَا﴾ تعبیر «أیان مرساها» به جای «متی موعدها» برای آهنگین شدن موسیقی کلام و هماهنگی معنایی با آیه ﴿إِلَى رَبِّکَ مُنتَهَاهَا﴾ کاربرد یافته است؛ چرا که واژه «مرسی» به‌مانند واژه «منتهاها» به معنای پایان کار و اقامتگاه است (زمخشری، 1407: 4/699).

در آخرین آیه این سوره خداوند متعال می‌فرماید: روزی که قیامت را می‌بینند چنین احساس می‌کنند که گویی توقف آنها در دنیا، عصرگاه یا صبحگاهی بوده است. عمر کوتاه دنیا به‌سرعت می‌گذرد و دوران برزخ سریع طی می‌شود و در آستانه قیامت مردم گمان می‌کنند تمام این دوران چندساعتی بیش نبوده است. مقطع‌های آوایی این آیه بر کوتاهی مدت توقف مردم در دنیا اشاره دارد؛ از آن روی که مقطع کشیده باز «ص‌ح‌ح» که دارای حرف مد است و مدت‌زمان بیشتری برای تلفظ آن نیاز است و بر کشیدگی و امتداد دلالت دارد در این آیه نسبت به دیگر مقاطع دامنه کمتری را به خود اختصاص داده است.

بحث و نتیجه‌گیری

از آنچه گفته آمد به این نتایج می‌رسیم که:

از مهم‌ترین جنبه‌های اعجاز بیانی قرآن، نظم‌آهنگ و موسیقی آن است. آهنگ کلمات و موسیقی ترکیبات قرآن، هماهنگ و متناسب با معانی و مقاصد آیات می‌باشد.

در تعابیر قرآنی انتخاب واژگان به‌گونه‌ای است که تناسب آوای حروف کلمات هم‌ردیف آن رعایت گردیده است ازاین‌رو جایگزینی آن با دیگر واژگان برای افاده معنای اصلی غیرممکن است و حرف روی بیشتر آیات «الف» است که ویژگی کشیدگی و مد آوایی این واج در ترسیم لحظه سخت جان‌دادن کافران و صحنه‌های قیامت نقش بسزایی دارد.

مضمون سوره نازعات بر اثبات قیامت، عذاب کافران دلالت دارد؛ ازاین‌روی حروف مجهوره نسبت به حروف مهموسه بسامد بیشتری به خود اختصاص داده تا با مضمون آیات هماهنگ باشد.

با تغییر سیر خطاب، مقطع آوایی فاصله آیات، از باز به بسته گرایش یافته است. در این سوره دو آیه 40 و 41 که در وصف پرهیزکاران و جایگاه آنان در بهشت است، حرکت کسره تنها سه مرتبه تکرار شده و تمام حروف دارای حرکت فتحه هستند که نشانگر برتری و بلندمرتبگی بهشتیان می‌باشد.

سوره نازعات از 501 مقطع صوتی تشکیل شده است که مقطع «ص‌ح» 214 مرتبه، مقطع «ص‌ح‌ح» 130 مرتبه، مقطع «ص‌ح‌ص) 156 مرتبه و مقطع «ص‌ح‌ح‌ص» یک مرتبه ذکر شده است که فاصله آیات این سوره با مقطع «ص‌ح‌ح» خاتمه یافته است.