مقدمه

با گسترش تحولات در حوزه‌های مختلف مدیریتی کشورها در یک قرن اخیر، نهادهای متعددی در ابعاد و با اهداف مختلف به ارائه خدمات اجتماعی و اقتصادی می‌پردازند. از طرفی مفهوم مشارکت در توسعه اقتصادی-اجتماعی و فرهنگی با گذشت زمان، دچار تحولات گوناگون شده است. آن‌چه مسلم است تحقق توسعه تنها به وسیله دولت‌ها، ناممکن است و تا زمانی که مشارکت مردمی نهادینه نشود، توسعه روند کامل و دورنزایی نخواهد بود. به‌طور کلی، در هر کشوری، سازمان‌ها از لحاظ حقوقی و عملکردی به سه دسته کلی تقسیم می‌شوند: سازمان دولتی، موسسات خصوصی و سازمان‌های غیر ‌دولتی (مردم نهاد، غیر‌ انتفاعی) و بخش سوم، تعاونی‌ها. آن‌چه  می‌تواند توسعه متوازن در جامعه را تضمین کند، رشد هماهنگ مجموعه نهادهای یاد شده برای حل مسائل جامعه است. به ‌طوری که در بسیاری از جوامع اشتیاق فزآینده‌ای برای ایجاد تشکل‌های گوناگون از جانب مردم برای فعالیت در تدارک و تامین نیازهای اساسی و خدمات اجتماعی و رفاهی به ‌وجود آمده است.

یکی از مصادیق این اشتیاق فزآینده، تشکل‌هایی با عنوان نهادهای غیردولتی ایمان‌ محور هستند که گاهی با سازمان‌های مذهبی مترداف گرفته می‌شوند. این‌گونه سازمان‌ها که با محوریت ایمان به فعالیت می‌پردازند، هم‌اکنون دارای میلیون‌ها عضو در سراسر جهان هستند و انبوهی از خدمات اجتماعی را ارائه می‌دهند. امروزه با گسترش و غلبه فرآیندهای جهانی شدن در شهرهای جهان، می‌توان شاهد ایجاد و توسعه مراکز و نهادهای خودجوش و درونزایی بود که ماهیت‌های گوناگونی دارند. دسته‌ای از این نهادها، دارای ماهیت مذهبی- فرهنگی (ملیتی) هستند که به ارائه انواع خدمات و فعالیت‌های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی در این شهرها مشغول هستند. هر کدام از گروه‌های مذهبی اعم از مسلمان، مسیحی، یهودی و ادیان شرقی در این تشکل‌های نهادی گردآمده‌اند و غالبا فعالیت‌های گسترده‌ای در این شهرها دارند. به ‌گونه‌ای که جزئی از پیکره اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی این شهرها به ‌حساب می‌آیند (Fanni, 2012: 3).  با‌ وجود ‌این تاکنون ادبیات علمی دقیق و مشخصی درباره این سازمان‌ها پدید نیامده است. بنابراین با توجه به تمایلات گسترده جهانی در این زمینه و عضویت انبوهی از افراد علاقه‌مند در این نهاد‌ها، لازم است تحقیقات بیش‌تری در این زمینه صورت ‌گیرد و پشتوانه‌های عمیق علمی به حمایت از این سازمان‌ها بپردازند. نهادهای غیر‌دولتی کوچک اجتماع محور نیز که به ‌صورت غیر‌انتفاعی، داوطلبانه و خود ‌اتکا از نظر مالی هستند، به ارائه خدمات اجتماعی و رفاهی و همچنین نیازهای اساسی ساکنان در یک اجتماع محلی کوچک می‌پردازند. از گونه‌های بارز این ‌گونه نهادها می‌توان به نهادهای غیردولتی ایمان‌ محور اشاره کرد که علاوه ‌بر دارا بودن ویژگی‌های ذکر شده برای نهادهای اجتماع محور، از ویژگی بارز «ایمان» بهره می‌گیرند. شهر تهران نیز با قرار گرفتن در مسیر تحولات شدید جمعیتی و شهرنشینی و به تبعیت از رویه‌ حاکم بر نظام برنامه‌ریزی کشور، باید اصول مربوط به همخوانی این مراکز حیاتی با نیازهای جمعیتی شهر و حوزه نفوذ را روشن کرده و در جهت رفع نارسایی‌ها و کاستی‌های موجود پیشنهاد و راهکار مناسب ارائه نماید. محله‌های منطقه1 شهر تهران نیز از این مقوله جدا نیستند و حامل نهادها و زیرساخت‌های فرهنگی، مذهبی و دینی می‌باشند.

در این مقاله تلاش می‌گردد. وضعیت کارکردی نهادهای غیر‌دولتی ایمانی و مردمی و نقش آن‌ها در تحقق برخی از شاخص‌های پایداری شهری، به ویژه از طریق تامین نیازهای اساسی شهروندان و در نتیجه کمک به تحقق مدیریت پایدار خدمات اجتماعی در سطح اجتماعات محله‌ای در مقیاس منطقه شهری مورد تحلیل قرار‌ گیرد. این پژوهش در صدد پاسخگویی به این سوالات اساسی است: نهادهای مردمی ایمان‌ محور چه نقشی در امور اجرایی و مدیریتی محله‌های شهری دارند؟ این نهادها در شکل‌گیری و تقویت مدیریت و توسعه پایدار محله‌ای در محدوده مورد مطالعه چه کارکردهایی دارند؟

مبانی نظری

نهادهای غیر ‌دولتی ایمان‌ محور محله‌ای، سازمان‌هایی مردم نهاد هستند که در دهه‌های اخیر جایگاه خود را به ‌عنوان سازمان‌هایی اثر‌بخش در پیشبرد خدمات اجتماعی و رفاهی تثبیت کرده‌اند. اگر چه تأسیس چنین نهادهایی در دهه‌های گذشته رشد قابل ملاحظه‌ای داشته، ولی تعریف‌های علمی از چیستی و اثرات عملکردی این نهادها پیشرفت چشمگیری نداشته است. چنان‌‌که، دی. هیون بیان می‌کند: هنوز هم تعریف دقیقی از این نهادها به عمل نیامده است و همچنان، تعریف‌ها به‌سوی گیج کنندگی و چند پارگی گرایش داردDehaven, 2005: 6)). با‌ وجود ‌این، به برخی از تعریف‌ها که از نهادهای غیر‌دولتی با مایه  ایمانی در سطح محله شهری ارائه شده، می‌پردازیم.

 یک نهاد مردمی ایمان‌ محور، به سازمان، گروه، برنامه، یا پروژه‌ای اطلاق می‌شود که خدمات انسانی و رفاهی را که با عامل ایمان تنیده شده ارائه می‌دهد. عامل ایمان، بخش جدایی ناپذیر نهاد است که از طریق رهبران، نیروی کار و داوطلبان آن ابراز می‌گردد و به خدمات آن‌ها گره‌ خورده است (Calhoun. 2003: 15). نهادهای غیر ‌انتفاعی و غیر‌ دولتی ایمان ‌محور که معمولا واژه مخفف "FBO" برای آن‌ها استفاده می‌شود، شامل همه سازمان‌های غیر ‌انتفاعی مذهبی می‌شود.

واژه "FBO " سازمان‌هایی هستند که به‌ طور کامل مذهبی هستند مانند یک کلیسای خاص یا واحد مذهبی یا سازمان‌هایی که میان مسائل مذهبی و اجتماعی ارتباط برقرار می‌کنند. مثل ارتش رستگاری. اما در تعریف گسترده‌ای، نهادها و سازمان‌های هستند که اهداف خاصی همچون ارتقاء ارزش‌های جامعه، افزایش خدمات عمومی و رفاهی اجتماعات محلی و ... را دنبال می‌کنند (Kramer, 2002: 17) و در نهایت یک «نهاد غیردولتی ایمان‌ محور» به این صورت تعریف می‌شود: «هر نهادی که به متاثر از احکام، اصول اخلاقی و باورهای مذهبی شکل‌ گرفته و تأسیس شده است که شامل کلیساهای محلی، معابد، مساجد و انجمن‌های مذهبی؛ سازمان‌ها یا کلیساهای مشترک و نیز انجمن‌های خیریه‌ یا بدون سود محلی، منطقه‌ای، یا ملی که وابسته به مذهب یا تحت حمایت آن‌ها می‌شوند».

 در سال2003، راهنمای امریکورپز تعاریف ذیل از تشکل‌های ایمان‌ محور مردمی را ارائه کرد: یک اجتماع عبادی مذهبی (کلیسا، مسجد، کنیسه، یا معبد). یک نهاد، برنامه، یا پروژه‌ای که از سوی یک اجتماع عبادی مذهبی حمایت مالی یا میزبانی

می‌شود( خواه این شرکت یا سازمان ثبت شده‌ یا ثبت نشده باشد). یک نهاد غیر ‌دولتی و غیر ‌انتفاعی که از سوی یک اجتماع عبادی مذهبی یا اعضای هیئت مدیره و اعضای یک سازمان که از لحاظ مذهبی برانگیخته شده‌اند، تأسیس می‌شود و  این امر به وضوح در نام، اساسنامه و بیانیه وظایف آن سازمان که نهادی از نظر مذهبی است، جلوه می‌کند. در نهایت همکاری بین سازمان‌هایی که قبلا به ‌صورت آشکار یا ضمنی بیان شدند، با یکدیگر نهادهای غیر‌دولتی ایمان‌ محور پدید می‌آورند (12:Americorps, 2003).

در بیان ویژگی‌های نهادهای غیر دولتی ایمان‌ محور، میلوفسکی و سینان (1997)، ویژگی‌های خاص نهادهای ایمان ‌محور را برای تمیز آن‌ها از دیگر سازمان‌های مدنی معرفی می‌کنند:

1. آن‌ها به نیازهای اساسی مردم در جوامع خود رسیدگی می‌کنند، اما به‌طور هم زمان خدمات گوناگونی را در حوزه خدمات اجتماعی و رفاهی ارائه می‌دهند.

2. بیش‌تر این نهادهای مردمی، متعهد به احیای سنت ایمان هستند.

3. از آن‌جایی که فرآیند ارائه خدمات عمومی بر ارزش‌های معنوی و ارتباطات عاطفی و اجتماعی تأکید می‌کند، به‌ کار‌گیری سنجه‌های عینی که از سوی سازمان‌های دولتی و حرفه‌ای به‌کار برده می‌شود، کار دشواری است.

4. نهادهای مردمی ایمانی، لزوما در جستجوی رشد «بازار» نیستند و یا دارای ارزش‌هایی هستند که با حمایت‌های مالی گروه‌های دینی مخالف هستند.

 گروه‌ها و تشکل‌های ایمانی به سختی می‌کوشند به‌گونه‌ای ارزش‌ها و سنت‌های شان را سازمان دهی کنند تا بر مبنای ایمان دینی پایه‌ریزی شوند(Warren, 2001: 14).

 وایت (1996)، در مقایسه دیگری سه ویژگی متمایز ‌کننده اولیه بین نهادهای غیر دولتی ایمان‌ محور و دیگر نهادهای مطرح می‌کند: اول سازمان ایمان‌ محور، محور فعالیت‌های خود را ایمان‌ محور معرفی می‌کند. آن‌ها با واژگان انجیلی / توحیدی خود را معرفی می‌کنند و افراد نیز انگیزه‌های مشارکت خود را انجیلی/ توحیدی بیان می‌کنند. دوم، به‌صورت فردی یا سازمانی، مفاهیم پایه‌ای مهم در فعالیت سازمانی، با معنای توحیدی در عرصه‌های قدرت، اجتماع و وظایف شکل می‌گیرد. سوم، سنجه‌های ارزیابی دارای زیر مجموعه‌های خداشناسانه استwhite, 1996: 337)). در ادامه مهم‌ترین مفاهیم و دیدگاه‌های مرتبط با موضوع مورد بحث قرار می‌گیرند:

1. سرمایه اجتماعی

کهن و پروساک (2001)، بیان می‌کنند که سرمایه‌ اجتماعی متشکل از ارتباطات فعال بین افراد است که شامل اعتماد، درک متقابل و ارزش‌های مشترک و رفتارهایی است که اعضای شبکه‌های انسانی و جوامع را به هم پیوند می‌دهد و همکاری‌ها را ممکن می‌سازد. آن‌ها معتقدند، سرمایه ‌اجتماعی، از سازمان چیزی بیش از یک مجموعه از انسآن‌ها را می‌سازد که قصد رسیدن به اهداف و مقاصد را دارند. سرمایه‌ اجتماعی تقویت‌ کننده همکاری، تعهد، تسهیم اطلاعات و اعتماد است. همچنین مشارکت حقیقی را در سازمان ارتقاء می‌دهد که منجر به موفقیت و اثربخشی می‌شود. استفاده از ارتباطات و روابط اجتماعی برای دستیابی به هدف‌های افراد، گروه‌های اجتماعی و سازمان ضروری استCohen, 2001: 26)).

دیدگاه سرمایه ‌اجتماعی از طریق اعتماد، ارتباطات، شبکه‌های قوی و هنجارهای مشترک که با هر ارتباط موثر افزایش می‌یابد، ایجاد می‌شود. همچنین تجربه مثبت، اعتماد، ارتباط‌اجتماعی و تسهیم اطلاعات را بین افراد و گروه‌ها تسهیل می‌کند. اعتماد عامل ضروری در شکل گیری سرمایه‌ اجتماعی و سازنده ارتباط موفق است و ساختن اعتماد یعنی ساختن سرمایه‌ اجتماعی. سرمایه‌ اجتماعی در گذشته منحصرا درباره افراد و گروه‌ها کاربرد داشته است و فقط اخیرا در تجزیه و تحلیل سازمانی وارد شده است. اگرچه عوامل مختلف این مفهوم در تئوری‌ها‌ی سازمانی برای زمان طولانی وجود‌ داشته است. بهترین این یافته‌ها در بررسی رابطه سرمایه‌ اجتماعی در محیط کار تئوری برت است که سرمایه ‌اجتماعی را با تعداد شکاف‌های ساختاری در شبکه‌های ساختاری یا بین فردی مرتبط می‌داند. تئوری شکاف‌ ساختاری، بینشی در خصوص رابطه بین سرمایه‌ اجتماعی و پیشرفت شغلی در محیط کار فراهم می‌آورد. با بررسی و مطالعه مدل‌های‌ اقتصادی، برت ابتدا متوجه ‌شد که شکاف در ساختار بازار‌ کار به‌ دلیل ضعف جریان اطلاعات، اتفاق می‌افتد      ‌(Burt , 1992: 78).

2. مدیریت پایدار شهری

مفهوم مدیریت‌ شهری پس از دهه 1970، از سوی سازمان بین‌المللی برنامه مدیریت ‌شهری بانک جهانی و مرکز سازمان‌ملل، جهت بهبود مدیریت رشد شهرها در کشورهای در ‌حال توسعه به‌ طور جدی مطرح‌شد.

براساس اسناد منتشر شده از سوی کمیسیون سکونتگاه‌های انسانی سازمان‌ملل در سال1993، اهداف مدیریتی شهری شامل:

 الف) ارتقاء شرایط کار و زندگی همه ساکنان شهر با توجه ویژه به کسانی که موقعیت پایین‌تری در برآوردن نیازها و حفاظت از حقوق و شئونات خود دارند؛

ب) تشویق توسعه اقتصادی و اجتماعی پایدار؛

ج) حفاظت از محیط کالبدی می‌شود(Taherkhani, 2001: 4).

شالوده مدیریت‌ شهری عبارت‌ است از برعهده گرفتن نقشی فعال در توسعه، مدیریت و هماهنگ سازی منابع برای دستیابی به اهداف توسعه‌ شهری، به‌بیان دیگر مدیریت‌ شهری عبارت‌ است از سازماندهی عوامل و منابع برای برای پاسخگویی به نیازهای ساکنان شهر است‌(Barakpour, 2009: 145).

 هدف‌ کلان مدیریت‌ شهری ایجاد محیطی قابل زندگی برای همه همراه با عدالت اجتماعی، کارآیی اقتصادی و پایداری زیست‌محیطی است. در ادامه فعالیت‌های سازمان‌های بین‌المللی در زمینه بهبود مدیریت‌ شهری در کشورهای در‌ حال توسعه، مفهوم حکمروایی شایسته شهری مطرح ‌شد که در ایران به مدیریت(حکمرانی) مطلوب، خوب یا کارآمد شهری نیز ترجمه شده ‌است. این مفهوم در‌پی آن است تا نقش دولت را در حد هماهنگ کننده و پاسدار قوانین، محدود‌کند و از دخالت مستقیم آن در تصمیم‌گیری‌ها، اداره و اجرای امور مربوط‌ به زندگی روزمره مردم در راستای بهبود و ارتقاء مدیریت‌ شهری و پیامدهای آن بر زندگی ذینفعان بکاهد. در این نظام شهرداران نقش رئیس اصلی اجرایی شهر را بر‌عهده دارند که قدرت آن‌ها متکی بر آراء مستقیم یا غیر‌ مستقیم مردم از طریق شوراهای شهر و منتخب مردم است. مشارکت مردم در اشکال، احزاب سیاسی، اتحادیه‌ها، انجمن‌ها و انواع گروه‌های دواطلب در اداره، ساماندهی شهر و اقدام‌های اجرایی اساس حکمروایی شایسته شهری است. همچنین با انتخاب نمایندگان شوراهای شهری و محلی در حاکمیت شهری حضور غیر ‌مستقیم می‌یابند ‌(Jostarhaye shahrsazi, 2005: 8-16). حکمروایی شایسته، 8 ویژگی عمده دارد: مشارکتی، اجماع محور، پاسخگو، شفاف، مؤثر و کارآمد، به دنبال حاکمیت قانون، به دنبال کاهش فساد، برابری طلب، متوجه به اقلیت‌ها و آسیب‌پذیران جامعه در فرآیند تصمیم‌گیری، و مسئول نسبت ‌به نیازهای حال و آینده جامعه و به عبارتی دیگر به دنبال پایداری است(Stewartt, 2005: 196).

 مک گیل، علاوه ‌بر تاکید ‌بر به‌کارگیری رویکردی فراگیر، ابعاد مدیریت یکپارچه شهری در سه بعد معرفی کرده ‌است:

 1. برنامه‌ریزی شهری؛

 2. تامین زیرساخت‌های شهری؛

 3. نهادها و سازمان‌های مدیریتی(Mcgill , 347: 2001).

3. توسعه پایدار اجتماعات محلی

این دیدگاه بر این اصل استوارست که محلات شهری دارای درون مایه‌های عظیم اجتماعی- فرهنگی هستند که می‌توانند به تولید شرایطی برای زندگی پایدار اجتماعی برای ساکنین کمک‌کنند. در چند سال اخیر، رویکردهای جهانی توسعه‌ پایدار بیشتر به سمت سرمایه‌های اجتماعی و تفکرات در مقیاس محلی پیش رفته ‌است.  پایداری در مقیاس محله‌ای به ‌این معناست که هر شهروندی از حقوق و مزایای زندگی در آن محله برخوردار است و در مقابل عملکردها و تصمیم‌گیری‌ها‌یی که بر سرنوشت اجتماع محلی آن‌ها تأثیرگذار است، مسئول می‌باشند.

توسعه‌پایدار در مقیاس محله به معنای ارتقاء کیفیت زندگی در شهر، شامل همه ویژگی‌ها و اجزاء می‌باشد، بدون ایجاد مانعی برای منابع طبیعی نسل ‌آینده و افزایش کمبودهای محلی Barton, 2003: 30)).

4. فعالیت نهادهای غیر‌دولتی ایمانی در غرب

شاید نتوان به روشنی اولین نهادهای ایمان‌ محور را در تاریخ بشر شناسایی کرد، اما می‌توان گفت از زمانی که دین در زندگی انسانی وارد شده، چنین نهادهایی به تدریج شکل‌ گرفته‌اند. از آن‌ جایی که ‌یکی از ارکان همه ادیان الهی، نوع دوستی و کمک‌های بشر‌دوستانه است، بدیهی است که با ظهور دین در عرصه اجتماعی جوامع گروه‌ها یا نهادهایی برای پاسخ به دعوت خداوند شکل می‌گیرند. چنان‌که والاس(1992)، بیان می‌کند، به ‌طور تاریخی سازمان‌های ایمان‌ محور حجم زیادی از نیرو‌های داوطلبانه اجتماعی ملت‌ها را در طولانی ‌مدت فراهم کرده‌اند. از این رو، لازم است به تاریخچه این سازمان‌ها بر ‌اساس شواهد تاریخی پرداخته شود.

 پارکز (2002)، پس از یک بررسی جامع از تاریخچه این‌گونه سازمان‌ها چنین بیان می‌کند: بررسی تاریخی نهادهای غیر ‌دولتی ایمان‌ محور برای درک این‌ که چگونه امروزه این سازمان‌ها به سازمان‌هایی شناخته ‌شده برای بیش‌تر مردم تبدیل شده‌اند، مفید است. سازمان‌های غیر ‌دولتی ایمان‌ محور در کارهایی بشر‌دوستانه به اشکال مختلف، برای قرن‌ها فعالیت داشته‌اند. کارهای بشر‌دوستانه به فعالیت‌هایی اطلاق می‌شود که خدمات یا کمک‌هایی داوطلبانه به افرادی غیر از افراد خانواده ارائه می‌شود(Feieman, 1998: 25). این شامل اختصاص زمان، کار و پول می‌شود. در قرون وسطی، سنت آگوستین پیشنهاد کرد که همه روابط بشری باید بر ‌اساس کارهای خیریه و نیکوکارانه پایه‌ریزی شود.  به ‌طوری که ‌یک سازمان کاتولیک با نام « خواهران ارسولین» در سال 1727، تاسیس یتیم‌خانه و خانه‌های خیابانی در نیواورلئان را شروع کرد(Anderson, 1997: 557).

 تینمن و همکاران(2000)، بیان می‌کند که در جوامع استعماری نخستین، شبکه‌های رسمی از دوستان و خانواده، ابزاری اولیه مراقبت از بیماران و تهیدستان بود(Jeavons, 1998: 34). اگر چه در مستعمرات فعالیت نمونه‌هایی از گروه‌های مذهبی، به ‌طور خاص جهت کمک به افراد ناتوان رایج بوده است، اما تا اواسط قرن نوزدهم تعدادشان قابل ملاحظه‌ای نبوده است (Thienmann, 2000: 13). در این دوران، آمریکا شروع به صنعتی سازی نمود که در نتیجه شهرها به سرعت گسترش پیدا کردند و به مهاجرت شمار زیادی از مردم هم از مناطق روستایی و هم از دیگر کشور‌ها برای کار در صنایع منجر گردید (Jeavons, 1998: 17).

 انواع زیادی از سازمان‌ها در این دوران شکل‌ گرفت. از جمله باشگاه مردان جوان آمریکا و سپاه رستکاری (Thienmann, 2000: 16). با‌ این‌حال، تا این زمان دولت‌های زیادی با کمبود اختیار قانونی برای ساخت کشور‌ها و تقویت اعتماد مواجه هستند. یعنی نهادهای غیر ‌دولتی که قبل از اواخر قرن نوزدهم شکل‌ گرفتند، به‌ عنوان شرکت‌های غیر ‌انتفاعی آن ‌گونه که امروزه وجود دارد شناخته نمی‌شدند (Jeavons, 1998: 12).  این وضعیت ادامه داشت تا در ثلث پایانی قرن نوزدهم، آندرو کارنگی مفهوم مدرن کار‌های بشر ‌دوستانه علمی را مطرح ساخت. کارنگی که تاجری ثروتمند بود، در مورد جامعه دیدگاهش را بر ‌اساس مفاهیم کمی مانند اثر‌بخشی و بهره‌وری که سبب موفقیت‌های زیادی در کسب و کار شده ‌بود، مطرح نمود. او بر این باور بود که ارزش سرمایه گذاری‌های خیرخواهانه باید از نظر اثر‌بخشی قابل سنجش و اندازه‌گیری شود. ایده‌های کارنگی، با اقبال گسترده جامعه مواجه ‌شد، اما هال ‌(1990)، چگونگی کار‌های بشر‌ دوستانه علمی کشیش‌ها (خیرخواهانه مسیحی) را به این دلیل که این کمک‌ها با ارایه خدمات رفاهی صرفا اقتصادی فاصله زیادی دارد، مردود شمرد.  این تنش هنوز هم در بحث کمک‌های خیریه وجود دارد که گاهگاه با عبارت «اختلافات ریشه‌دار میان کار‌های بشر ‌دوستانه علمی و مذهبی» بیان می‌شودHall, 1990: 25)).  

پس از جنگ جهانی دوم ایده‌ای از مسئولیت‌های رفاه اجتماعی دولت پدید آمد. اما مشارکت نکردن یا مشارکت ناچیزی بین دولت و سازمان‌های غیر‌انتفاعی، به‌عنوان بنگاه‌های قراردادی متقابل وجود داشت(Thienmann, 2000: 14). حمایت مالی حکومت فدرال از برنامه‌های اجتماعی، در میانه‌های دهه1990، سبب تشویق و فعال‌تر شدن کلیساها، سازمان‌های مردمی و آژانس‌های غیر‌انتفاعی خدمات اجتماعی گردید(White , 1996: 11). در دهه 1990میلادی و دو سال اول قرن21 سازمان‌های غیر‌دولتی ایمان‌ محور گسترش پیدا کردندThienmann, 2000: 18)). از دیدگاه فارنزلی (2001) حکومت‌های محلی و مرکزی در حال روی آوردن به سازمان‌های غیر ‌انتفاعی مذهبی و غیر‌ دولتی مذهبی برای ارایه خدمات اجتماعی و رفاهی و هدایت توسعه جامعه به سمت هزاره جدید هستندParks, 2002: 9)).

در قرن حاضر یکی از پارادایم‌های حاکم بر مدیریت دولت‌ها، مدیریت دولتی نوین است از این رو تمایل فزآینده‌ای برای واگذاری وظایف دولتی به سایر نهادهای غیر‌دولتی وجود دارد. رویکرد این پارادایم، به کوچک سازی اجتماعات کوچک محله‌ای و در نتیجه بهره‌گیری از ظرفیت‌های نهادهای غیر‌دولتی و به خصوص ایمان‌ محور، بیش‌از پیش گرایش پیدا کرده است(Fanni, 2012: 62-82).

   پیشینه پژوهشی این موضوع را فقط می‌توان در منابع خارجی بررسی و به اختصار اشاره کرد:

 آویسک ‌(2001)، طرحی با موضوع «نهادهای غیر‌دولتی ایمان‌ محور در کشور‌های توسعه ‌یافته» برای سازمان مسکن در ایالات متحده تهیه کرد که درآن ضمن تبیین معانی و مفاهیم مربوط به این نهادها، مشارکت آن‌ها را در تامین خدمات اجتماعی ساکنان مناطق شهری بررسی شده؛ نقش انجمن‌های ایمان ‌محور در اجتماعات توسعه ‌یافته مورد بررسی و نقد قرار‌ گرفته و در نهایت اجرایی کردن این سازمان‌ها در تحقیقات مورد تأکید است(مثل اجرایی‌کردن برنامه‌های راهبردی). تفاوت مقاله حاضر با نتایج این طرح در این است که مشارکت مردمی در محله‌های شهری بیش‌تر مورد تاکید واقع گرفته در حالی که در طرح ویدال به مشارکت محله‌ای اهمیت کم‌تری داده شده است((Aviesk, 2001: 321.

بارتراکس، فرانکلین در طرحی با عنوان«شبکه‌های سلامت نهادهای ایمان‌ محور و مراقبت بهداشتی با تأکید بر کشور کنگو»،

شبکه‌های سازمان‌های ایمان‌ محور و فعالیت‌های تخصصی آن‌ها را مورد ارزیابی قرار داده و چارچوب جامع استراتژی‌های سازمان‌های غیر‌ دولتی در مدیریت پروژه‌ها با تأکید ویژه بر تامین سلامتی و بهداشت عمومی ارائه گردیده است. این طرح با مقاله حاضر تفاوت چندانی از لحاظ تاکید بر سلامتی ندارد. در پژوهش حاضر علاوه ‌بر سلامتی فرد، بهداشت اجتماع محلی نیز مورد تاکید می‌باشد Bartrucks, 2008: 38)).

 دهاون. مارچ ایربای و همکاران ( 2005)، طرحی را با عنوان "آیا برنامه‌های سلامت در نهادهای غیر ‌دولتی ایمان ‌محور تاثیرگذار هستند؟" انجام‌ دادند. در این طرح تحقیقاتی، ادبیات سازمان‌های ایمان‌ محور با تکیه بر برنامه‌های سلامتی مردم و قابلیت‌های این سازمان‌ها در ارتقاء ء و بهبود شاخص‌های سلامت و بهداشت مطالعه و نتیجه ‌گرفته که تمرکز بیش‌تر برنامه‌ها بر روی پیشگیری اولیه، حمایت از سلامت عمومی، سلامت روحی  و سرطان می‌باشد. تأکید بر نتایج پژوهش‌های صورت گرفته، این موضوع را مشخص می‌کند که خروجی‌های اجرای برنامه‌های سازمان‌های ایمان ‌محور باعث بهبود سلامتی افراد و اجتماعات محلی می‌شود. مقاله حاضر نیز علاوه ‌بر تایید این موضوع به جنبه‌هایی از مشارکت‌های محله‌ای در رابطه با شاحص‌های محیط زیستی اشاره دارد(Dehavn, et.al, 2005: 168).

الیزابت فریس، در سال 2005، در طرحی با عنوان «سازمان‌های ایمان‌ محور و غیر‌ دولتی و بشر ‌دوستانه‌ غیر مذهبی»، ابتداء با معرفی و تفکیک سازمان‌های ایمان ‌محور و سازمان‌های غیر‌دولتی مردمی در کارهای بشر ‌دوستانه به سابقه و عمل این سازمان‌ها می‌پردازد. سپس نقش سازمان‌های غیر ‌دولتی در مساعدت‌های بشر‌ دوستانه مورد تأکید قرار‌ گرفته و در نهایت چالش‌های بشر دوستانه در ارتباط با سازمان‌های ایمان ‌محور مورد بررسی قرار‌ گرفته ‌است. در پژوهش حاضر علاوه‌ بر مباحث این طرح، به ارائه خدمات محله‌ای بشر دوستانه این سازمان‌ها و در نتیجه بهبود شرایط زیستی محله مورد تاکید است(Ferris, 2005: 206).

 جان پاول کاروالهو (2012)، طرحی را با عنوان «‌سازمان‌های غیر‌دولتی ایمان‌ محور» در کمیته اقتصادی دانشگاه کالیفرنیا، اجرا نمود و در آن، سازمان‌های ایمان ‌محور گروه‌هایی با اعتقادات مذهبی، سیاسی و عقلانی معرفی شدند که از طریق کنش‌های متقابل از حقوق و وضعیت اجتماعی مردم حمایت می‌کردند. این مقاله، الگوی عملکردی سازمان‌های ایمان‌ محور و مبانی اجتماعی چارچوب اهداف آن‌ها را تشریح می‌کند. رقابت مذهبی کشورها با هم‌دیگر و مقایسه کشور مصر با دیگر کشورها از موضوعات محوری این مقاله می‌باشدCarvalho, 2012: 157)).

روش تحقیق

نوع تحقیق، علمی اکتشافی- پژوهشی و با محتوا و ماهیت تحلیلی- توصیفی است که در آن علاوه‌ بر مطالعات کتابخانه‌ای (کتاب، مقاله، پایان نامه، اطلاعات سازمان‌ها و نهادهای مردمی مذهبی)، بازدید (پیمایش) و مصاحبه به‌منظور گردآوری جدید‌ترین آمار و اطلاعات از مراکز ایمان‌ محور و نهادهای غیر ‌دولتی محله‌ محور صورت گرفته ‌است.

  اساسا جامعه‌ آماری این تحقیق را همه مردمی که با نهادها و مراکز ایمان‌ محور غیر‌ دولتی در سطح محلات منطقه ‌یک تهران سروکار و ارتباط داشتند، تشکیل می‌دهد(خصوصا تشکل‌هایی مانند مؤسسه‌ حمایت از کودکان مبتلا به سرطان به نام محک، مؤسسه خیریه امام‌ علی ‌(ع) به نام همای‌ رحمت، خیریه‌ مرکز توانبخشی ‌ذهنی‌عمل، آسایشگاه کهریزک به نام گروه بانوان نیکوکار، خیریه بهنام دهش‌پور، اردوگاه شهید باهنر نیاوران، بیمارستان مسیح دانشوری). علاوه ‌بر‌ آن برای ارزیابی اهمیت و کارکردهای این سازمان‌ها لازم است تا با انجام مصاحبه‌ای با مردم مراجعه‌کننده به این نهادها، به ارزیابی عملکردهای آن‌ها بر اساس سوالات پژوهش پرداخته‌ شود.

   برای تکمیل این پژوهش، علاوه ‌بر مطالعات اسنادی و کتابخانه‌ای، از روش مصاحبه در قالب سؤالات مختلف و با حجم نمونه ای برابر با 150 شهروند که با استفاده از آزمون‌های استنباطی نظیر ضریب آلفای کرونباخ، آزمون T استیودنت تک‌ نمونه‌ای و آزمون (p- مقدار) مورد بررسی قرار گرفتند، استفاده شده و کمک شایانی به شناخت اهمیت نهادهای غیر ‌دولتی ایمانی نموده است.

   نمونه‌ها برای مصاحبه به‌ صورت خوشه‌ای از بین محله‌های منطقه انتخاب شده ‌است. بخش مهمی از اطلاعات گردآوری شده از طریق برنامه‌های مرتبط با محاسبات آماری به کامپیوتر وارد شده و از طریق نرم‌افزار SPSS و نرم‌افزار EXCEL مورد تجزیه و تحلیل قرار ‌گرفته ‌است. نتایج خروجی نیز به‌ صورت جدول، نقشه و نمودار تولید شده است.

محدوده مورد مطالعه

شهر تهران دارای وسعتی برابر با 89/716 کیلومتر مربع است که تقریبا 4 درصد کل وسعت کشور را در بر می‌گیرد(Strategy city of Tehran, 2007: 125). رشد‌ سالانه ‌جمعیت و میزان مهاجر پذیری در منطقه 1، بالاتر از شهر تهران است. بعد خانوار و تراکم ناخالص جمعیت و میزان بیکاری نیز بسیار پایین‌تر از شهر تهران است و این شاخص‌ها بیانگر موقعیت بالای اقتصادی و اجتماعی ساکنان منطقه است. نقشه 1، گویای این واقعیت می‌باشد.

شکل 1. سازمان فضایی تهران و منطقه‌یک

Source:Strategy City of Tehran, 2007: 125

منطقه ‌یک، از قدیمی‌ترین مناطق شهر تهران در حال حاضر با مرز قانونی و ابلاغ‌ شده از شمال مرز مصوب شورای شهر، از جنوب بزرگراه‌های مدرس، صدر، چمران و بابائی، از شرق جاده لشگرک و از غرب رودخانه درکه است. از مهم‌ترین مراکز فرهنگی این منطقه فرهنگسرای نیاوران و نگارخانه جماران و فرهنگسرای ملل هستند. همچنین کاخ موزه سعد آباد و کاخ ملت و کاخ نیاوران و امامزاده صالح و گورستان ظهیرالدوله تجریش نیز در این منطقه قرار دارند. این منطقه دارای مساحتی حدود 32/4573 و در حال حاضر دارای 10 ناحیه و 26 محله است. جمعیت این منطقه نیز براساس سرشماری سال 1390 حدود 439467 نفر (426/41 خانوار) شامل 011/216 مرد و 456/223 زن است(www. amar. org: 2011).

این منطقه به لحاظ طراحی شهری دارای بافتی شبه روستایی است و می‌توان آن را «باغ شهر» نامید. شمیرانات در دامنه کوهپایه‌های البرز جنوبی، به ‌دلیل نیمه کوهستانی بودن و ساختاری ویژه آمیزه‌ای از شهرسازی مدرن و سنتی است، اگر چه عرصه مشکلات بیش‌تری در فعالیت‌های عمرانی است، اما به‌ عنوان ساختگاهی قدیمی، با اهمیت و دارای ویژگی‌های آب و هوایی، زمینه و اقتضای کارهای عمرانی بیش‌تری را داشته و دارد. در دهه‌های 1360 و 1370، با وجود خالی بودن مناطق جنوبی و شرق منطقه‌ یک تمایل به ساخت و ساز در نواحی شمالی در محدوده ارتفاعی 1600 تا 1800بیش‌تر بوده است. مقایسه شاخص‌های کالبدی بیانگر روند افزایش تراکم در این منطقه است. نقشه 2، گویای این واقعیت می‌باشد (Strategy city of Tehran, 2007: 125).

شکل 2. نقشه نواحی 10 گانه و محله‌های منطقه‌یک شهر تهران

یافته‌ها

با گسترش تحولات مدیریتی جهانی، نهادها و سازمان‌ها در ابعاد مختلف به ارائه خدمات اجتماعی ورفاهی به تولید کالاها می‌پردازند. از طرفی مفهوم توسعه طی دوران مختلف دچار تحولات گوناگون شده‌است. آن‌چه  می‌توان به‌عنوان یک فرض اثبات‌ شده در این تطورات مفهومی درنظر داشت، این است که دستیابی به توسعه تنها به وسیله دولت، ناممکن است. به سخن دیگر، تا زمانی که مشارکت مردمی در قالب تشکل یا نهادهای خودجوش وجود‌ نداشته باشد، توسعه محقق نخواهد شد.

 اکنون در بسیاری از جوامع اشتیاق فزآینده‌ای از جانب مردم برای حضور در تدارک خدمات اجتماعی و رفاهی به‌وجود آمده است. یکی از مصادیق این اشتیاق فزآینده، نهادهایی هستند که با عنوان نهادهای مردمی ایمان‌ محور یا سازمان‌های مذهبی خودجوش شناخته می‌شوند. این‌گونه نهادها که با محوریت ایمان و بدون دخالت دولت‌ها به فعالیت می‌پردازند، انبوهی از خدمات اجتماعی و رفاهی را ارائه می‌دهند. نهادهای ایمان‌ محور در ایران در پی رخدادهای دهه 1370 و پس از گذشت حدود یک دهه از انقلاب 1357 گسترش یافتند. تعداد این سازمان‌ها در سال 1347 تنها 377 گزارش شده است، اما تا سال 1378 تعداد آن‌ها به 4000 رسید، در حالی‌که بسیاری به ثبت نرسیده‌اند.

همچنین در حالی که از سال 1355 تا سال 1365 تنها 13 نهاد زنان در ایران وجود داشت، تا سال 1379 این تعداد به 158 سازمان ثبت شده و 92 سازمان ثبت نشده رسید. در سال 1384 این تعداد سازمان‌ها به 569 سازمان ثبت شده و 524 ثبت نشده رسیده‌اند. این نهادها در سال 1385 به 583 ثبت شده و 571 ثبت نشده افزایش یافت(www. moi. ir: 22). اهمیت این نهادها تا به‌ آن ‌حد است که شهرداران این شهرها به هنگام تدوین برخی برنامه‌ها، امور اجرایی و یا افتتاح پروژه‌های شهری در سطح  محلات، از آن‌ها به همکاری و یا حضور، دعوت به‌عمل می‌آورند، محله‌های منطقه‌یک شهر تهران نیز از این مقوله جدا نیستند و حامل این نهادهای فعال و خودجوش در سطح محله‌های مختلف می‌باشند( جدول1).

جدول 1. سازمان‌های مردمی (غیردولتی) و نهادهای ایمان‌ محور در محله‌های مختلف منطقه 1 شهر تهران، سال 1390

                         Source:Ministry of Housing , 2012, Tehran's District 1 neighborhood identity document: 125

در این بخش ابتداء به تعیین حجم نمونه و سپس تجزیه و تحلیل پاسخ‌های حاصل از مصاحبه‌ها اقدام شده است. با تعداد 150 مصاحبه از مردمی که با این نوع نهادها به اشکال گوناگون ارتباط دارند و استفاده از روش‌های آمار توصیفی نظیر جدول‌های فراوانی،

درصدها، نمودارها و شاخص‌های آماری میانگین و انحراف استاندارد، به‌منظور خلاصه سازی و توصیف ویژگی‌های جمعیت شناختی نمونه‌ها، روند پژوهش تکمیل شده است. روش‌ آمار استنباطی که برای آزمون فرض‌ها و همبستگی بین متغیر‌ها
 استفاده شده است، شامل آزمون t تک نمونه ای است که در زیر شرح داده شده است. با توجه به سوالات مصاحبه در این پژوهش در قالب فرضیه‌های صفر و یک برای هر کدام از آن‌ها به‌ صورت آماری زیر بیان کنیم. آماره آزمون، t، به‌صورت زیر محاسبه می‌شود:

(1)                                                      

_X : میانگین پاسخ‌های سوالات مربوط به فرضیه مورد نظر، _S² : واریانس پاسخ‌های سوالات مربوط به فرضیه مورد نظر،          n : حجم نمونه

(2)

که در آن H₀ به معنای نادرست بودن فرضیه مورد نظر و عدم وجود رابطه بین دو متغیر است و H₁ به معنای درست بودن فرضیه و وجود رابطه معنی دار بین دو متغیر است.

بنابراین در هر کدام از آزمون‌ها که p مقدار کم‌تر از 5 درصد باشد، فرض H₁را خواهیم پذیرفت. برای ارزیابی پایایی یک پرسشنامه نیز، شیوه‌های مختلفی وجود دارد. یکی از این روش‌ها، استفاده از ضریب آلفای کرونباخ است. اگر ضریب آلفای کرونباخ را با α نشان دهیم، در این صورت فرمول 3، گویای این واقعیت است:

^{= α}  

k= تعداد سوالات، S_i= انحراف معیار پاسخ‌های نمونه پیش آزمایی برای سوال i ام، S= انحراف معیار پاسخ‌های نمونه پیش آزمایی برای همه سوالات. اگر ضریب آلفای کرونباخ، بزرگ‌تر از 7/0 باشد می‌توان گفت که پرسشنامه از پایایی قابل قبولی برخوردار است. در تحقیق حاضر، به‌منظور ارزیابی پایایی پرسشنامه، نمونه ای شامل 25 پرسشنامه پیش آزمون گردید(جدول 2 تا 10). ضریب آلفای کرونباخ به‌دست آمده برابر 71/0 می‌باشد. از آن‌جایی که ضریب آلفای کرونباخ به‌دست آمده بزرگ‌تر از 7/0 می‌باشد، پرسشنامه تهیه شده، از نظر پایایی قابل قبول است.

نتایج تجزیه و تحلیل نهادهای غیر‌دولتی ایمان‌ محور در قالب دو سوال اساسی این پژوهش به شرح زیر می‌باشند:

الف) سوال‌اول:

نهادهای مردمی ایمان‌ محور چه نقشی در امور اجرایی و مدیریتی محله‌های شهری دارند؟

جدول 2. مهم‌ترین نهادهای مردمی ایمان‌ محور با توجه به نقش مستقیم آن‌ها در محله‌های منطقه ‌یک شهر تهران

جدول 3. میزان آشنایی مردم با نهادهای غیردولتی و نقش مستقیم آن‌ها

جدول 4. میزان فعالیت نهادهای ایمانی در فعالیت‌ اجرایی در محله

 ب) سوال‌دوم :

این نهادها در شکل‌گیری و تقویت مدیریت و توسعه پایدار

محله‌ای در محدوده مورد مطالعه چه کارکردهایی دارند؟

جدول 5. نتایج آزمون t استیودنت تک نمونه‌ای

در این مورد نیز، p مقدار آزمون کم‌تر از 5 درصد است، لذا فرض H0 رد و فرض H1 پذیرفته می‌شود.

 با ارزیابی پایایی 25 پرسشنامه برای میانگین پاسخ‌های 55/1

 نتیجه می‌شود که مهم‌ترین کارکردهای این نهادها در پاسخ به نیازهای مالی و ارائه خدمات اجتماعی‌ـ آموزشی و به‌ویژه نیازهای اساسی ساکنان آن است.

جدول 6. میزان توجه و کارکرد دو سازمان در تقویت مدیریت و توسعه پایدار محله‌ای

جدول 7. ارتباط نهادهای غیر‌دولتی ایمان‌ محور با شاخص‌های توسعه پایدار شهری در محله

جدول 8. نوع فرصت توسعه و ترقی نهادهای غیر‌دولتی ایمان‌ محور برای ساکنان در محله

جدول 9. مهم‌ترین برنامه‌های مشارکتی نهادهای مردمی ایمان‌ محور در مدیریت امور محله

جدول 10. ارتباط شاخص‌های سرمایه اجتماعی با نهادهای غیر‌دولتی ایمان‌ محور در محله

با توجه به جدول‌های فوق و پاسخ‌ مصاحبه‌ها، سوال دوم به این صورت پاسخ داده می‌شود که مهم‌ترین کارکردهای این نهادها در سطح مدیریت محله‌ای، پاسخ به نیازهای مالی و ارائه خدمات اجتماعی– آموزشی و به‌ویژه تامین نیازهای اساسی است.

   بحث و نتیجه‌گیری

این پژوهش بر‌اساس شناخت نهادهای مردمی با صبغه ایمانی، بررسی دیدگاه‌ها و نظریه‌های مرتبط با مدیریت پایدار شهری و توسعه پایدار اجتماعات کوچک محله‌ای و همچنین ویژگی‌ها و کارکردهای این نهادها در مدیریت پایدار خدمات اجتماعی و رفاهی اجتماعات کوچک محلی در محله‌های منطقه ‌یک شهر تهران انجام گرفته ‌است. این نهادهای غیر دولتی با عملکردهای ویژه خود در امور اجرایی و مدیریتی، توسعه پایدار محله‌ای را تسهیل و ترغیب می‌کند و در نهایت این نهادهای ایمان‌ محور، در امور اجرایی و مدیریتی محله‌های منطقه مطالعاتی (منطقه 1 تهران) نقش مستقیم دارند. با توجه به مطالب ارائه شده درباره انواع خدمات از طرف «نهادهای غیر‌ دولتی ایمانی»، از یک طرف مهم‌ترین وجوه کارکردی این نهادها در سطح مدیریت محله‌ای، در پاسخ به نیازهای مالی و ارائه خدمات اجتماعی – آموزشی و به‌ویژه نیازهای اساسی ساکنان آن و به تبع آن تحول در ساختار فرهنگی است و از طرف دیگر این نهادها جذابیت بسیاری برای سیاست‌ گذارانی دارند که خواهان اجرای اثر‌بخش سیاست‌های عمومی و توسعه خدمات اجتماعی و رفاهی اجتماعات کوچک محله‌ای هستند. از این رو یکی از کارآمدترین ابزارهای اجرایی در سیاست‌های دولتی، تقویت نهادهای غیر ‌دولتی و غیر ‌انتفاعی هستند و سازمان‌های ایمان‌ محور بارزترین این سازمان‌ها هستند که به ‌دلیل انگیزه‌های درونی و ایمانی شان ظرفیت مضاعف موثری در اجرای خط مشی‌ها دارند. نهادهای غیر‌ دولتی محله‌ای ایمان‌
 محور به ‌دلیل ماهیت مبتنی بر فرهنگ، بیش از سایر سازمان‌ها در تحول فرهنگی و توسعه مدیریت پایدار خدمات اجتماعی و رفاهی اجتماعات محله‌ای فعال هستند. در ایران نیز استفاده از ظرفیت مشارکت توام با ایمان می‌تواند بسیاری از مشکلات غیر قابل حل را جبران نماید. بنابراین به  ‌منظور اثرگذاری و پویایی در عرصه ملی و بین‌المللی ضروری است که این نهادهای غیر‌ دولتی در ایران به تغییرات و تحولات بنیادین در ساختار خود پرداخته و همکاری با مراکز دولتی و غیر دولتی و نیز عامه مردم را افزایش دهند. زمانی که مشخصه‌ یا ماهیت مذهبی این نهادها با ویژگی محله‌ محوری ترکیب می‌شود، بر ارایه جامع و گسترده خدمات اجتماعی‌– آموزشی به ساکنان محله تاکید و باعث شکل‌گیری و تقویت مدیریت پایدار محله‌ای می‌شود. با مروری بر نتایج، راهکارهای ذیل قابل بررسی هستند.

• · شناخت، به رسمیت شناختن، تقویت و ترویج کارکردهای اجتماعی-فرهنگی این نهادها از طریق اطلاع رسانی و آموزش با برگزاری جلسات، کلاس‌های آموزشی، سخنرانی‌ها، نشریات علمی و آموزشی برای تبیین شفاف رسالت و کارکردهای آن‌ها؛
• · تقویت علمی، هدف‌مندی، تعیین گروه‌های مرجع و مدیریت دانش در نهادهای غیر‌دولتی و اجتماعات کوچک محله‌های شهری؛
• · پذیرش و ارتقاء ء ساختار تشکیلاتی و مسئولیت‌های اعضای این سازمان‌ها و نهادها همزمان با ارزیابی عملکرد کمی و کیفی نهادهای غیر‌دولتی ایمان‌ محور؛
• · تقویت، تشویق و قدردانی از فعالیت‌های نهادهای غیر‌دولتی ایمان‌ محور در ارائه خدمات محلی در همراهی و هماهنگی با مدیریت یکپارچه و پایدار خدمات اجتماعی و رفاهی اجتماعات کوچک محلی در شهرهای کشور و شهر تهران.