یک حکایت و چهار روایت (مقایسة حکایت‌پردازی عطّار، شمس تبریزی، مولوی و سلطان ولد در قصّة ایاز و گوهر شکستن)

3. گفتگو

گفتگو یکی از عناصر مهم داستان است که درونمایه و محتوای اثر را به نمایش می‌گذارد، شخصیت‌ها را معرفی می‌کند و احساس و اندیشۀ آنان را به خواننده نشان می‌دهد. در واقع گفتگو «به مثابه نوعی کنش باعث بازنمایی و شناخت شخصیت‌ها» می‌شود. (خسروی، 1388: 75) در هر چهار روایت به عنصر گفتگو توجه شده است، امّا گفتگوها در ‌این روایات همچون قصه‌های قدیمی ‌جزء پیکرة روایت‌اند و از خود استقلالی ندارند؛ البته در روایت شمس استقلال بیشتری دیده می‌شود، چراکه شمس روایت خود را بدون هیچ توصیفی با گفتار وزیر آغاز می‌کند: «وزیر گفت: ‌این گوهر را چگونه بشکنم؟ شاه گفت: راست می‌گویی، چون شکنی؟» (شمس تبریزی، 1377: 87)، در واقع شمس با‌ این مکالمه‌، مخاطب را بدون هیچ مقدمه‌ای درگیر ماجرا می‌کند.

حال تعداد و نوع گفتگوها را در چهار روایت مرور می‌کنیم.

3-1. گفتگو در روایت مولوی

در روایت مولوی هفت گفتگوی بیرونی وجود دارد که عبارت‌اند از:

3-1-1. گفتگوی شاه با وزیر

3-1-2. گفتگوی شاه با حاجب

   3-1-3. گفتگوی شاه با امرا

4-1-4. گفتگوی شاه با ‌ایاز

3-1-5. گفتگوی ‌ایاز با امرا

3-1-6. گفتگوی شاه با جلّاد

3-1-7. گفتگوی ‌ایاز با شاه

    مولانا در ‌این گفتگوهای نمایشی احوال، احساس و افکار شخصیت‌ها را به‌خوبی آشکار می‌کند. اساساً در قصه‌های مثنوی از عنصر گفتگو به شیوة تکرار تناوبیِ آن در فواصل رخدادهای داستانی استفاده شده است و روایت برخی قصه­ها از طریق مشارکت گفتگو و کنش داستانی هدایت می‌شود. قصه‌هایی که به ‌این شیوه روایت می‌شوند در واقع همان پاگردهای راوی دانای کل هستند که راوی در آن لحظات عنان روایت را به دست شخصیت‌های پویا و گفتگوهای زندة آنها می‌سپارد و خود دورادور نظاره‌گر روایت است. (مهدی‌زاده، 1390: 137-139)

در ‌این روایت در مثنوی هم حرکات و اعمال شخصیت‌ها به همراه گفتگوی آنان به شیوه­ای تکراری- تناوبی پرداخت شده و به ‌این ترتیب ساختار روایت به شگرد روایت لحظه به لحظه نزدیک شده است. مولانا با ‌این کار جنبه­های درونی شخصیت‌های روایتش را افشا می‌کند و البته به جذابیت و جلب توجّه مخاطب نیز می­افزاید.

3-2. گفتگو در روایت شمس

در مقالات شمس تبریزی گفتگوها شامل موارد زیر است:

3-2-1. گفتگوی وزیر با شاه

3-2-2. گفتگوی شاه با حاجب

   3-2-3. گفتگوی شاه با ‌ایاز

3-2-4. گفتگوی شاه با خود (گفتگوی درونی)

3-2-5. گفتگوی‌ ایاز با درباریان

3-2-6. گفتگوی شاه با جلّاد

3-2-7. گفتگوی ‌ایاز با شاه

در روایت شمس تبریزی، جز گفتگوی شاه با امیران سایر گفتگوها دیده می‌شود، امّا گفتگوها بسیار کوتاه و نمایشنامه‌وارند و در کمال ‌ایجاز بیـان می‌شوند: «گفت: چه آه است؟ چه غریو است؟ گفت: چنین گوهر قیمتی را بشکستی؟ گفت: امر پادشاه با قیمت‌تر است یا‌ این گوهر؟» (شمس تبریزی، 1377: 87)، برعکسِ مولوی که گفتگـوی بیـن شخصیت‌ها را وسیله‌ای بـرای بیـان انـدیشه‌ها قرار می‌دهد و معمولاً گفتگوها بسیـار طولانی است، شمس گفتـگوها را در حـد جمله‌های بسیار کوتاه بیان می‌کند. در روایت شمس آمیختگی روایت با گفتگو کاملاً مشهود است. شروع روایت شمس با گفتگوست و در ادامة روایت نیز به گفتگوی مستقیم شخصیت‌ها بدل می‌شود.

گفتگو در روایت شمس از نوع بیرونی و نمایشی است امّا یک نمونه تک‌گویی درونی نیز دیده می‌شود، آنجا که شاه در در دل با خود می­گوید: نکند ‌ایاز هم مثل آنها عمل کند. تعبیر شمس برای نشان دادن ‌این نوع گفتگو چنین است: «شاه به اندرون می‌گوید: ‌ایاز من!» (همان: 88) که تعبیر اندرون نشان‌دهندة آن است که گفتگویی درونی صورت گرفته است.‌ این گفتگو تجربة درونی و عاطفی شاه را گزارش می‌کند و لایة پیچیدة زیرین ذهن او را به نمایش می‌گذارد.

3-3. گفتگو در روایت سلطان ولد

در ولدنامه گفتگوها شامل موارد زیر است:

3-3-1. گفتگوی شاه با وزیر

3-3-2. گفتگوی شاه با امرا

3-3-3. گفتگوی شاه با ‌ایاز

در روایت سلطان ولد که حاجب و جلّاد حضور ندارند، گفتگوها کوتاه‌تر از روایت مولوی و شمس است و نوع آنها نیز بیرونی است. ‌این گفتگوها نیز بر نمایشی کردن روایت می‌افزایند.

3-4. گفتگو در روایت عطّار

در روایت عطّار نیز تنها دو گفتگوی بیرونی و نمایشی دیده می‌شود:

3-4-1. گفتگوی شاه با ‌ایاز

3-4-2. گفتگوی یکی از سپاهیان با ‌ایاز

***

 بررسی گفتگوها نشان‌دهندۀ آن است که گفتگوها در هر چهار روایت از نوع بیرونی و نمایشی است و تنها یک گفتگوی درونی در روایت شمس تبریزی دیده می‌شود. همچنین ‌این مقایسه بیانگر آن است که عطّار علاقه‌ای به استفاده از عنصر گفتگو در حکایت خود ندارد و تنها از چند گفتگوی کوتاه بهره می‌گیرد، اما مولانا با افزودن تعداد گفتگوها هم بر ظرفیت نمایشی روایت می‌افزاید و حکایت خود را جذّاب‌‌تر می‌کند و هم خواننده را به سمت نتیجه­گیری از حکایت سوق می‌دهد. او گفتگوها را متناسب با شخصیت‌ها و موقعیت‌ها به گونه‌ای می‌آورد که ملال‌آور نباشد. «این گفتگوهای طولانی در مثنوی که غالباً رنگ کلامی، فلسفی و عرفانی دارند و معانی گوناگونی در ‌این زمینه‌ها در خلال آنها مطرح  می‌شود می‌توانست اسباب ملال خواننده یا مخاطب عادی را که جاذبة داستان آنان را به خواندن و شنیدن ترغیب می‌کند فراهم آورد، امّا مثنوی علی­رغم ‌این وضع از حدیقة سنائی و مثنوی‌های عطّار که فـاقـد ‌ایـن گفتگوهای طولانی است جذّاب‌‌تر و در نتیجه پرخواننده‌‌تر است، به طوری که مثنوی هم مخاطبان خاص و علاقه‌مندان به تأمل و تفکر را جذب می‌کند و هم خوانندگان عادی را». (پورنامداریان، 1380: 274)

4. صحنه‌پردازی

صحنه، زمینه و موقعیتی مکانی و زمانی است که اشخاص داستان نقش خود را در آن بازی می­کنند. (مستور، 1379: 46 – 47) در روایت مولوی زمان و مکان حکایت به‌این گونه آمده است:

شــاه روزی جانب دیوان شتافت

جمله ارکان را در آن دیوان بیافت

( مولوی، 1362: 3/257)

مولانا با واژة «روزی» زمانی را برای حکایت خود انتخاب می‌کند که زمانی نامشخص است و با واژۀ  «دیوان» نیز آشکار می‌کند که مکان واقعه در دربار است. البته شخصیت‌های داستان مثنوی از فضا و زمان خویش گسسته‌اند و در فضا و زمانی دیگر جای گرفته‌اند؛ فضا و زمانی که ویژة روایت است.

در مقالات شمس ‌این قصّه شروع خوبی ندارد؛ گویا پاره‌ای از آن افتاده است. انگار او در میان کلام خود به یـاد ‌ایـن حکـایت می‌افتــد و قسمتی از آن را برای مخاطب آشنا با ماجرا  تعریف می‌کند. شروع حکایت شمس‌ این گونه است:

«وزیر گفت: ‌ایـن گـوهـر چگــونــه بشکنم؟» (شمس تبریزی، 1377: 87) در واقع حکایت شمس در بی‌زمانی و بی‌مکانی جریان دارد و‌ این یکی از ویژگی‌های قصه‌های قدیمی‌است که در آنها مضمون و پیام حکایت بیشتر از زمان و مکان آن اهمیت دارد. البته باید به ‌این نکته هم توجه داشت که شمس سخنان و حکایت‌ها را می‌گفت و مولانا، حسام‌الدین چلبی، سلطان ولد و دیگر مریدان می‌نوشتند. بعضی نیز احتمال داده‌اند که برخی از سخنان شمس در مقالات، یادداشت‌های پراکندة اوست که همراه با نوشته‌های مریدانش از سخنان شمس به صورت کنونی درآمده است (شمس تبریزی، 1383: 26) و شاید ‌این یکی از دلایل آشفتگی، افتادگی و نقص قسمت‌هایی از روایت و بی‌نظمی ‌مطالب در مقالات است.

در روایت مصیبت نامۀ عطار نیز زمان و مکان ‌این حکایت نیامده است. عطّار حکایت خود را ‌این گونه  آغاز می‌کند:

بود جامی‌لعل در دست ‌ایاس

قیمت او برتر از حدّ و قیاس

                              (عطّار، 1356: 297)

ساختار داستان عطار، دارای توالیِ زمانیِ طبیعی است و به گونه‌ای پیش می‌رود که در امتداد زمان هر شخصیت یا واقعه‌ای بعد از واقعة قبلی در طرح داستان حضور دارند. ترتیب حضور شخصیت‌ها و وقایع که برحسب سیر طبیعی زمان وارد صحنه می‌شوند تابع نظم طبیعی عناصر جمله در زبان است. (ر. ک: پورنامداریان، 1382: 207) البته عطّار توجهی به صحنه‌پردازی نشان نمی‌دهد. تفاوت دیگر بین روایت او و سه روایت دیگر ‌ایـن است که در روایـت عطّار آنچــه شـاه فـرمان بـــه شکستن آن می‌دهد جام لعل است اما در سه روایت دیگر گوهر است که باید شکسته شود.

سلطان ولد نیز در ولدنامه همچون عطّار و شمس تبریزی اشاره‌ای به زمان و مکان واقعه ندارد. شروع حکایت او ‌این گونه است:

همچنین بود قصّة محمود

بــا ‌ایـاز گزیـدة مسعـود

                          (سلطان ولد، 1367: 23)

مقایسة ‌این چهار روایت از نظر صحنه­پردازی نشان می‌دهدکه تنها مولاناست که به عنصر زمان و مکان توجّه دارد، البته او نیز به صورت گذرا به آن اشاره می‌کند، همچنان‌که امروزه داستان‌نویسان مینی‌مالیست از چنین شیوه­ای بهره می‌گیرند.

5. زبان

اساساً زبان در شعر حکمی ‌و تعلیمی ‌مانند نثر در خدمت بیان و انتقال معنی و معرفت است، با ‌این تفاوت که شعر با استفاده از عناصر و شگردهای شعری زبان را به گونه‌ای ترکیب می‌کند که ابلاغ معنی و معرفت با زبانی لذت‌بخش و شورانگیز تحقّق پیدا کند. طبیعی است که مخاطب شعر حکمی ‌و تعلیمی، ‌اهل فضل و درباریان نیستند، بلکه عامّة مردم‌اند؛ زیرا اهل فضل آنچه را شعر حکمی ‌نیّت بیان و انتقال آن را برعهده می‌گیرد غالباً از پیش می‌دانند، به همین سبب شعر حکمی‌بنا بر تعهّد و وظیفه‌اش، هم بر پیام تأکید دارد و هم بر مخاطب و زمینۀ معنایی، که ‌این به معنی برجسته شدن سه نقش شعری، تـــرغیبی و ارجـاعی در شعر حکمی‌و تعلیمی ‌است. (پورنامداریان، 1380: 256 – 257)

حکایت ایاز و گوهر شکستن در هر چهار روایت، با زبانی ساده بیان شده است امّا زبان مولوی نسبت به زبان روایت‌های دیگر به زبان مردم نزدیک‌تر است. زبان مولوی در ‌این حکایت و سایر حکایت‌های مثنوی سرشار از کنایات و مثل‌های رایج و اصطلاحات مردمی‌است؛ «از راه به چاه بردن»، «سنگ بر سبو زدن» و «گلوی خود گرفتن» نمونه‌‌هایی از ‌این کاربرد است:

جامگی‌هاشان همی‌افزود شـــاه

آن خسیسان را ببرد از ره به چاه

(مولوی،1362: 3/258)

اندر آ در جو سبو بر سنگ زن

آتـش اندر بو و اندر رنـگ زن

(همان: 260)

سجده‌ای کرد و گلوی خـود گرفت

کای قبادی کز تو چرخ آرد شگفت

(همان: 261) 

زبان عطّار نیز در‌ این حکایت به زبان ساده و مردمی ‌نزدیک است امّا او از کنایات و اصطلاحات عامیانه بهره نمی‌گیرد. زبان سلطان ولد در حکایت ‌ایاز هرچند زبانی ساده و روان است امّا با زبان مردمی ‌فاصله دارد. ساخت نحوی زبان گفتاری در مقالات شمس چشمگیر‌تر از زبان مولاناست. بیان او به گونه‌ای است که گویا با مخاطب حرف می‌زند. برای نمونه به دو عبارت زیر توجّه کنید:

- «شاه محمود گوهر را داد به حاجب». (شمس تبریزی، 1377: 87)

- «پادشاه دست می‌کند تا گوهر را بگیرد». (همان: 88)

با توجه به عبارت‌های فوق می‌توان نتیجه گرفت که شمس بیش از مولانا به زبان گفتاری توجّه نشان می‌دهد.

اگر شیوه‌های بیان داستان را به سه گونة روایتی، توصیفی و نمایشی تقسیم کنیم (ر. ک: شیری، 1382: 16)، می‌توانیم بگوییم که مولانا در حکایت خود از هر سه شیوه به موازات هم استفاده کرده است. او با بیان روایتی خود به روایت حکایت می‌پردازد و هرجا که لازم ببیند از بیان توصیفی بهره می‌گیرد، مثلاً وقتی به شخصیت ‌ایاز می‌رسد، به توصیف او می‌پردازد  و نیز فضا و مکان داستان را مشخص می‌کند. گفتگوهایی نیز که در حکایت می‌آید نشانی از بیان نمایشی اوست.

شیوة بیان عطّار در حکایت ‌ایاز و گوهر شکستن بیشتر بیان روایتی است، او از بیان توصیفی بهره نمی‌گیرد و از بیان نمایشی هم بسیار کم استفاده می‌کند. همچنین ویژگی بارزی که در روایت عطّار به چشم می‌خورد ‌ایجاز کلام اوست و گرایش او به کوتاه‌نویسی و خلاصه­گویی که در نثر او هم کم‌نظیر و بی‌بدیل است. (ر. ک: احمدی، 1379: 130)

در شیوة بیانی سلطان ولد در حکایت فوق، بیان روایتی و توصیفی هر دو به کار می‌رود اما بیان نمایشی کمتر از مولانا مورد استفاده قرار می­گیرد.

امّا شیوة بیان شمس تبریزی بیشتر متکی به شیوة نمایشی است. شمس از بیان توصیفی استفاده نمی‌کند و با استفاده از گفتگوهای بسیار کوتاه به نمایشی شدن صحنه‌ها کمک می‌کند.

6. درونمایه

درونمایه، فکر اصلی و مسلّط در هـر اثـری است، خط یـا رشته‌ای است که در خلال اثـر کشیده می‌شود و وضعیت و موقعیت‌های داستان را به هم پیوند می‌دهد.

در حکـایت ایاز و گـوهـر شکستن مـولانـا بر خلاف بسیاری از تمثیل‌هایش بــه  نتیجه‌گیـری مستقیم و بیـان صریح درونمایه نمی­پردازد. وقتی از ‌ایاز سخن می‌گوید، او را به یوسف تشبیه می‌کند:

همچو یوسف که درون قعر چاه

کشف شــد پایان کـارش از اله

(مولوی،1362: 3/259)

     سپس از عارفان و زاهدان و احوال آنها سخن می‌گوید، بدون ‌اینکه به صورت مستقیم بیان کند که منظور او از ‌ایاز عارف کامل است. وقتی هم که از زبان ‌ایاز به شفاعت­گری امرا می‌پردازد و از عفو و رحمت شـاه سخـن می‌گوید «خطاب بــه سلطان، لحن خطاب بـه حق می‌گیرد و بـه مناجات تبدیل می‌شود» (زرّین‌کوب، 1368ب: 1/151):

ای همایی کــه همایــان فرّخی

از تو دارند و سخاوت هر سخی

ای کریمی‌کــه کرم‌های جهـان

محــو گردد پیش ‌ایثارت نهان...

(مولوی،1362: 3/261)

      ‌اینجاست که می‌توان نتیجه گرفت که منظور از شاه، خداوند است که بنده باید تسلیم محض او باشد و ‌ایاز نمونه‌ای از عارف کامل است که از امتحان سربلند بیرون می‌آید و تسلیم امر او می­شود.

شمس تبریزی نیز به نتیجه‌گیری از حکایت نمی‌پردازد و نتیجه‌گیری را به خواننده می‌سپارد.  امّا در آغاز داستان با بیان ‌این جمله که شاه «به ‌این امتحان عاقلی می‌جوید» (شمس تبریزی، 1377: 87) مقصود شاه را از ‌این آزمون نشان می‌دهد. درواقع شمس خواننده را از راز و رمز داستان آگاه می‌کند، درحالی‌ که شخصیت‌های داستان از‌این راز بی‌خبرند. همین تقابل بین آگاهی خواننده و جهل شخصیت‌ها سبب به وجود آمدن تعلیق در داستان شده است. (فیض، 1385: 49) درونمایة‌این حکایت نیز از نوع غیرمستقیم است زیرا دریافت آن بر عهدة خواننده است.

اما عطّار با آوردن عنوان «الحکایة و التمثیل» قبل از بیان حکایت نشان می‌دهد که قصد او از آوردن حکایت مفهومی ‌عمیق‌تر از خود قصّه است. روش عطّار‌ این است که نخست یک مطلب عرفانی را مطرح می‌کند، سپس برای تقریر و توضیح آن- به سبک عارفان- یک یا چند حکایت تمثیلی می‌آورد. نقش ‌این حکایت‌ها ساده و مردم‌فهم کردن آن معانی عرفانی یا اخلاقی است. (شمیسا، 1373: 13) او در پایان حکایت در دو بیت نتیجۀ کلّی داستان  را بیان می­کند:

بنـده آن بهتـر کـه بـر فرمـان رود

جام چبود چون سخن در جان رود

بنـدۀ او بــاش تــا باشـی کســی

ور سگ او باشــی، ‌ایـن باشد بسی

                              (عطّار، 1356: 297)

سلطان ولد نیز در روایت خود به نتیجه­گیری مستقیم می‌پردازد و پس از پـایـان روایت، نتیجۀ عرفانی مورد نظر خود را آشکار می‌کند. او منظور از سلطان، ‌ایاز، امیران و گوهر را چنین بیان می‌کند:

هست محمود خالق دو جهان

خودپرستان مثــال آن میــران

اولیـا چـون‌ایـاز عـاشق حـق

دائمــاً از خـدا گـرفتـه سبـق

هستیِ آدمــی‌بـود گـوهـــر

هرکه آن را شکست‌شد سرور

(سلطان ولد، 1367: 28)

نتیجه‌گیری

مقایسة روایت ایاز و گوهر شکستن در مثنوی، مقالات شمس، مصیبت‌نامه و ولدنامه نشان‌دهندة آن است که مولوی بیش از عطّار، شمس تبریزی و سلطان ولد به شیوة داستان‌پردازی و عناصر داستانی توجّه دارد.

مولانا در حکایت خود از هر سه شیوة  روایتی، توصیفی و نمایشی استفاده کرده است. او با بیان روایتی خود به روایت حکایت می‌پردازد و هرجا که لازم بداند از توصیف بهره می‌گیرد؛ گفتگوهایی نیز که در لابه‌لای حکایت می‌آورد، نشانی از بیان نمایشی اوست.

در روایت سلطان ولد بیان روایتی و توصیفی، در روایت عطّار، بیان روایتی و در روایت شمس، نیز بیان نمایشی غلبه دارد.

ریخت‌شناسی حکایت مولوی و بررسی کنش‌های داستانی در‌این روایت  نشان‌دهندة نظم و ترتیبی منطقی است که بر آن حاکم است. عنصر شخصیت‌پردازی و گفتگو نیز در مثنوی چشمگیرتر از سه روایت دیگر است؛ البته شمس تبریزی نیز از گفتگوهای متناسب با موقعیت‌ها بهره می‌گیرد امّا گفتگوها در روایت او بسیار کوتاه و نمایشنامه‌وارند. همچنین اشاره به زمان و مکان - که در هیچ کدام از سه روایت دیگر نیامده است- در روایت مولوی گویای توجّه او به عنصر صحنه‌پردازی است.

مولانا و سلطان ولد مبسوط‌تر به روایت ماجرا پرداخته‌اند اما عطّار کوتاه‌تر از همه آن را روایت کرده است و حجم ابیات در مصیبت‌نامه تقریباً یک‌پنجم ابیات مثنوی است؛ به همین دلیل خویشکاری‌های روایت مولوی بیش از دیگران و خویشکاری‌های روایت عطّار کمتر از دیگران است.

زاویة دید در هر چهار حکایت سوم شخص است. پیرنگ نیز در همة حکایت‌ها ضعیف است، زیرا همة روایت‌ها از نوع خطی‌اند و زمان روایی داستان با زمان تاریخی آن همسویی دارد. سادگی زبان از ویژگی‌های هر چهار روایت است امّا زبان روایت مولوی نسبت به سه راوی دیگر به زبان مردم نزدیک‌تر است.

مولانا برعکس عطّار و سلطان ولد که به نتیجه‌گیری مستقیم ‌پرداخته‌اند، درونمایة حکایت خود را به صورتی ظریف و غیرمستقیم ارائه کرده است تا تأثیر بیشتری بر خواننده بگذارد؛ امّا شمس تبریزی به نتیجه‌گیری مستقیم نمی‌پردازد و‌این کار را به خواننده واگذار می‌کند.