تأثیر تفسیر بر وقف و ابتدا با تکیه بر آراء ابوعمرو دانی و محمد خلف الحسینی (مطالعه موردی اختلافات در سوره مبارکه حدید)

بررسی موارد اختلاف دیدگاه‎ها

بررسی موارد اختلاف دیدگاه‌ها نشان می‏دهد که مفسران در 22 موضع با علمای وقف اختلاف دارند که 8 موضع اختصاص به رأس الآیه دارد که فقط دانی ذکر کرده است، به نظر می‏رسد این اختلاف عدم توجه دانی به ارتباط معنوی موجود میان آیات است، اما از دیگر سوی 14 موضع بیان شده توسط یکی از علما در اختلاف با مفسران است که در ذیل به بررسی آن پرداخته می‏شود:

آیه 3: ﴿هُوَالأَوَّلُوَالآخِرُوَالظَّاهِرُوَالبَاطِنۖ وَهُوَ بِکُلِّ شَیءٍ عَلِیمٌ﴾

• ·   وَالظَّاهِرُوَالبَاطِنۖ

الحسینی علامت آن را «صلی» قرار داده است.

اسامى چهارگانه نامبرده به نوعى بر علم خداى تعالى بستگى و تفرع دارند؛ و به همین مناسبت است که مى‏بینیم در ذیل آیه علم خدا را هم آورده مى‏فرماید: ﴿وَ هُوَ بِکُلِّ شَی‏ءٍ عَلِیمٌ﴾ (طباطبایی، 1374: ‏19/255).

الدر المنثور حدیثی را ذکر می‏کند که نشان از ارتباط معنایی و لفظی کلمه است: که ناگزیر مردم از شما درباره خدا چیزهایى مى‏پرسند تا برسند به اینکه بپرسند: این خدا که شما مى‏گویید قبل از هر چیز بوده، قبل از او چه بوده؟ اگر سؤالشان به اینجا منتهى شد، بگویید: او قبل از هر چیز اول بوده و نیز بعد از هر چیز آخر است، پس دیگر چیزى بعد از او نخواهد بود و او ظاهر و مافوق هر چیزى و باطن و نهان‏تر از هر نهان است و او به هر چیز دانا است (سیوطی، 1404: ‏6/171).

توصیف به اول و آخر بودن تعبیر لطیفى است از ازلیت و ابدیت او؛ توصیف به ظاهر و باطن نیز تعبیر دیگرى از احاطه وجودى او نسبت به همه چیز است؛ و نتایج این امور همان است که در پایان آیه آمده: ﴿وَ هُوَ بِکُلِّ شَی‏ءٍ عَلِیمٌ﴾؛ زیرا کسى که از آغاز بوده و تا پایان باقى است و در ظاهر و باطن جهان است چنین کسى قطعاً از همه چیز آگاه مى‏باشد (مکارم ‏شیرازی و همکاران، 1374: ‏23/298).

جملة: «هو ... علیم» معطوف بر جملة: هو الأوّل (صافی، 1418: 27/136).

براساس سیاق و نتیجه‏گیری از جملات فوق ﴿وَ هُوَ بِکُلِّ شَی‏ءٍ عَلِیمٌ﴾ دلیل بر ﴿هُوَ الأَوَّلُ وَالآخِرُ وَالظَّاهِرُ وَالبَاطِنُ﴾ است و معنای آیه می‌شود؛ چون خداوند بر همه چیز و همه کس داناست پس او اول، آخر، ظاهر و باطن است و تکمیل جمله اول با جمله بعدی است هرچند این معنا بدون جمله آخر هم صدق می‏کند ولی جان کلام در با هم بودن است، از این رو به نظر می‏رسد محل وقف نباشد، هرچند با علامت صلی نیز قابل جمع است.

آیه6: ﴿یُولِجُ اللَّیلَ فِی النَّهَارِ وَیُولِجُ النَّهَارَ فِی اللَّیلۚ وَهُوَ عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ﴾

• ·  فِیاللَّیلۚ

 حسینی این موضع را جائز مُستَوِی الطرفَین می‏داند.

مؤلف مجمع بر این عقیده است: ﴿یُولِجُ اللَّیلَ فِی النَّهارِ وَ یُولِجُ النَّهارَ فِی اللَّیلِ﴾ یعنى داخل می‎شود آنچه از شب کوتاه می‎شود در روز و آنچه روز کوتاه می‎شود داخل در شب می‎شود، یعنى برحسب آنچه مصالح بندگانش تدبیر و ایجاب کند.

﴿وَ هُوَ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ﴾ یعنى اوست که داناى به اسرار خلق و چیزهایى از ضمائر و عقاید و اندیشه‏ها و کرامت‌ها و قصدها در دل‌هایشان مخفى می‌کنند چیزى بر او از آنها مستور و پوشیده نیست و در این تحذیر و دور باش از گناهان است (طبرسی، 1360: ‏24/205).

علامه طباطبایی، ایلاج شب در روز و ایلاج روز در شب به معناى اختلافى است که شب و روز در کوتاهى و بلندى دارند و این اختلاف در دو نیم‌کره شمالى و جنوبى درست به عکس هم‌اند، در فصلى که در نیم‌کره شمالى شب‏ها بلند است، در نیم‌کره جنوبى کوتاه است و در فصلى که در نیم‌کره شمالى شب‏ها کوتاه و روزها بلند است، در نیم‌کره جنوبى به عکس آن است و مراد از «ذات الصدور» افکار پنهانى و نیات نهفته‏اى است که در سینه‏ها جا گرفته و از آنجا به بیرون نمى‏آید، چون این نیات منسوب به دل‌ها است و دل‌ها هم در قفسه سینه‏ها قرار دارد و این جمله یعنى جمله ﴿وَ هُوَ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ﴾ احاطه علم خداى تعالى به نیات درونى را بیان مى‏کند (طباطبایی، 1374: ‏19/257).

همان‌گونه که اشعه حیاتبخش آفتاب و روشنایى روز در اعماق تاریکى شب نفوذ مى‏کند و همه‌جا را روشن مى‏سازد، علم پروردگار نیز در تمام زوایاى قلب و جان انسان نفوذ مى‏کند و همه اسرار آن را روشن مى‏سازد (مکارم‏شیرازی و همکاران، 1374: ‏23/310).

در این آیه ارتباط لفظی مشهود نیست و ارتباط معنایی در آن است؛ لذا به نظر می‏رسد باتوجه به تعریف الحسینی وقف جائز مع کون الوقف اَولی و علامت قلی برای آن مناسب‌تر باشد.

آیه7: ﴿آمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَأَنفِقُوا مِمَّا جَعَلَکُم مُّستَخلَفِینَ فِیهِۖ فَالَّذِینَ آمَنُوا مِنکُم وَأَنفَقُوا لَهُم أَجرٌ کَبِیرٌ﴾

• ·   بِاللَّهِوَرَسُولِهِ

دانی این موضع را تام دانسته است (دانی، 1422: ‏2/211).

ای گروه عاقلان به خداوند ایمان آورید، یعنى تصدیق کنید خدا را و اقرار نمایید به وحدانیت او و اخلاص عبادت براى او و تصدیق کنید پیامبر او را و اعتراف کنید نبوت و پیامبرى او را؛ و خرج نمایید در طاعت خدا وجوهى را که شما را فرمان داده که آن را در راه خدا انفاق کنید (طبرسی، 1360: 24/205).

برگشت جمله مورد بحث به این است که مى‏خواهد انفاق مؤمنین را با ایمان آنان تعلیل کند (طباطبایی، 1374: ‏19/265).

جملة: «آمنوا ...» لا محلّ لها استئنافیّة و جملة: «أنفقوا ...» لا محلّ لها معطوفة على الاستئنافیّة (صافی، 1418: ‏27/139).

این موضع با تعریفی که دانی از وقف تام کرده است نمی‎خواند، زیرا هم از لحاظ معنایی و هم لفظی وابسته به مابعد است از این لحاظ نمی‏تواند تام باشد.

• ·   لَاتُؤمِنُونَبِاللهۙ

دانی این موضع را تام دانسته (دانی، 1422: ‏2/211) و خلف این موضع را قبیح دانسته‏اند.

واو حالیه و جملة: «الرسول یدعوکم ...» فی محلّ نصب حال من الضمیر فی (لکم) (صافی، 1418: 27/139) می‏باشد، لا تُؤمِنُونَ‏ حال من معنى الفعل فی مالکم، کما تقول: مالک قائما، بمعنى: ما تصنع قائما، أى: و ما لکم کافرین باللّه. و الواو فی وَ الرَّسُولُ یَدعُوکُم و او الحال، فهما حالان متداخلتان؛ و برخی از قاریان: ﴿وَ ما لَکُم لا تُؤمِنُونَ بِاللَّهِ وَ رسوله و الرَّسُولُ یَدعُوکُم﴾ خوانده‏اند، یعنی شما در ترک ایمان چه عذری دارید در حالی که رسول خداوند شما را به سوی او فرا می‏خواند و شما را از آن آگاه می‏کند و کتاب ناطق بر برهان و دلیل بر شما می‏خواند پیش از این هم درباره ایمان از شما پیمان گرفته است... پس شما را چه شده است که ایمان نمی‎آورید؟ (زمخشری، 1407: ‏4/473).

علامه طباطبایی می‏نویسند: مراد از «ایمان» ایمانى است که داراى اثر باشد، مراد از ایمان این است که: آثار آن مقدار ایمانى را که دارند مترتب کنند (طباطبایی، 1374: ‏19/267).

یعنى اگر به‌راستی شما آمادگى براى پذیرش حق دارید دلایلش روشن است، هم از طریق فطرت و عقل و هم از طریق دلیل نقل (مکارم‏شیرازی و همکاران، 1374: ‏23/316).

با توجه به سیاق و معنای جملات این موضع نمی‏تواند تام باشد و با توجه به واو حالیه و تعریف حسینی، وقف جائز مع کون الوصل اولی برای این موضع بهتر است.

آیه10: ﴿وَمَا لَکُم أَلَّا تُنفِقُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَلِلَّهِ مِیرَاثُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرضِۚ لَا یَستَوِی مِنکُم مَّن أَنفَقَ مِن قَبلِ الفَتحِ وَقَاتَلۚ أُولَئِکَ أَعظَمُ دَرَجَةً مِّنَ الَّذِینَ أَنفَقُوا مِن بَعدُ وَقَاتَلُواۚ وَکُلًّا وَعَدَ اللَّهُ الحُسنَى ۚ وَاللَّهُ بِمَا تَعمَلُونَ خَبِیرٌ﴾

• ·   مِن قَبلِ الفَتحِ وَقَاتَلۚ

دانی این موضع را تام (دانی، 1422: ‏2/211) و خلف جائز مُستَوِی الطرفَین می‌شمارند.

علامه می‎فرماید: کلمه «استواء» که مصدر فعل «لا یَستَوِی» است به معناى همان تساوى معروف است، مى‏خواهد بفرماید: بین این دو طایفه تساوى نیست و این دو طایفه عبارتند از:

کسانى که قبل از جنگ انفاق کردند و در جنگ شرکت هم جستند؛ دوم کسانى که بعد از پایان جنگ انفاق کردند و قتال نمودند و این طایفه دوم در آیه شریفه حذف شده، چون جمله ﴿أُولئِکَ أَعظَمُ دَرَجَةً مِنَ الَّذِینَ أَنفَقُوا مِن بَعدُ وَ قاتَلُوا﴾ بر آن دلالت مى‏کرد (طباطبایی، 1374: ‏19/269).

طبرسی نیز می‏فرماید: خداى سبحان توضیح داد که انفاق قبل از فتح مکه وقتى ضمیمه جهاد شود ثوابش در نزد خدا بیشتر از انفاق و جهاد بعد از فتح مکه است و این جهتش این است که قتال قبل از فتح سخت‏تر و نیازش به انفاق و جهاد بیشتر و حساس‏تر بوده است و در این کلام حذفى واقع شده و تقدیرش این است (لا یستوى هؤلاء مع الذین انفقوا بعد الفتح) پس هؤلاء و الفتح حذف شده براى دلالت کلام بر آن (طبرسی، 1360: ‏24/208).

سیوطی نیز همین بیان را با استفاده از احادیث ذکر می‏کند (سیوطی، 1404: ‏6/172).

کشاف نیز بر ارتباط این فراز و فراز بعدی اشاره دارد (زمخشری، 1407: ‏4/474).

به نظر می‎رسد قول تام بودن درست نیست و ارتباط عمیق جائز مُستَوِی الطرفَین را رد می‎کند و بهترین وقف جائز مع کون الوصل الولی باشد.

• ·   مِن بَعدُ وَقَاتَلُوا ۚ

دانی، تام (دانی، 1422: ‏2/211) و الحسینی آن را جائز مُستَوِی الطرفَین می‌شمارند.

در این بیان نیز مطالب فراز فوق صدق می‏کند.

آیه12: ﴿یَومَ تَرَى المُؤمِنِینَ وَالمُؤمِنَاتِ یَسعَى نُورُهُم بَینَ أَیدِیهِم وَبِأَیمَانِهِم بُشرَاکُمُ الیَومَ جَنَّاتٌ تَجرِی مِن تَحتِهَا الأَنهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا ۚ ذَلِکَ هُوَ الفَوزُ العَظِیمُ﴾

• ·   وَبِأَیمَانِهِم

دانی این موضع را کافی می‎داند (دانی، 1422: ‏2/211)

حرف باء در جمله «بایمانهم» به معناى حرف «فى» باشد. هر کس قرضى نیکو به خدا بدهد اجرى کریم دارد، در روزى که- تو اى پیامبر و یا تو اى شنونده و بیننده عاقل- مى‏بینى دارندگان ایمان به خدا از مرد و زن نورشان پیشاپیش جلوتر از آنان و بدان سوى که سعادت آنان آنجاست مى‏دود (طباطبایی، 1374: ‏19/272).

این عبارت به دلیل ارتباط معنایی و لفظی که دارد نمی‏تواند کافی باشد و وقف حسن بهتر است.

آیه 13: ﴿یَومَیَقُولُالمُنَافِقُونَوَالمُنَافِقَاتُلِلَّذِینَآمَنُواانظُرُونَانَقتَبِسمِننُّورِکُمقِیلَارجِعُواوَرَاءَکُمفَالتَمِسُوانُورًافَضُرِبَبَینَهُمبِسُورٍلَّهُبَابٌبَاطِنُهُفِیهِالرَّحمَةُوَظَاهِرُهُمِنقِبَلِهِالعَذَابُ﴾

• ·   فَالتَمِسُوانُورًا

دانی این موضع را کافی می‎داند (دانی، 1422: ‏2/211)

ضمیر «هم» در جمله﴿فَضُرِبَ بَینَهُم بِسُورٍ﴾، به مؤمنین و منافقین هر دو برمى‏گردد و معناى جمله این است که: بین مؤمنین و منافقین دیوارى کشیده مى‏شود که این دو طایفه را از هم جدا مى‏کند و مانع ارتباط آن دو با یکدیگر مى‏شود (طباطبایی، 1374: ‏19/275).

سیوطی می‏گوید فَالتَمِسُوا نُورًا خدعة الله در برابر خدعه منافقین در دنیاست (سیوطی، 1404: ‏6/173).

زمخشری بازگشت به التماس نور را التماس ایمان می‏داند (زمخشری، 1407: ‏4/475).

به نظر می‎رسد ارتباط معنایی موجود بارزتر از ارتباط لفظی است هرچند این ارتباط نیز وجود دارد، به همین دلیل وقف کافی نیست و بهتر حسن می‎باشد.

آیه 14: ﴿یُنَادُونَهُمأَلَمنَکُنمَّعَکُمۖ  قَالُوا بَلَى وَلَکِنَّکُم فَتَنتُم أَنفُسَکُم وَتَرَبَّصتُم وَارتَبتُم وَغَرَّتکُمُ الأَمَانِیُّ حَتَّى جَاءَ أَمرُ اللَّهِ وَغَرَّکُم بِاللَّهِ الغَرُورُ﴾

• ·   قَالُوابَلَى

نافع و الدینوری، تمام، ولی دانی آن را کافی می‏داند (دانی، 1422: ‏2/212).

جمله «قالُوا بَلى» تا آخر آیه پاسخ مؤمنین و مؤمنات است به منافقین (طباطبایی، 1374: ‏19/276).

کشاف می‎نویسد: شما ظاهراً با ما بودید ولی با نفاق خود را به محنت انداختید و خود را هلاک کردید (زمخشری، 1407: ‏4/474).

با توجه به پیوستگی جملات نسبت به هم نمی‏تواند موضع وقف باشد.

آیه 16: ﴿أَلَم یَأنِ لِلَّذِینَ آمَنُوا أَن تَخشَعَ قُلُوبُهُم لِذِکرِ اللَّهِ وَمَا نَزَلَ مِنَ الحَقِّ وَلَا یَکُونُوا کَالَّذِینَ أُوتُوا الکِتَابَ مِن قَبلُ فَطَالَ عَلَیهِمُ الأَمَدُ فَقَسَت قُلُوبُهُمۖ وَکَثِیرٌ مِّنهُم فَاسِقُونَ﴾

• ·   مِنَالحَقِّ

دانی این موضع را کافی می‏داند (دانی، 1422: ‏2/212)

منظور از﴿ما نَزَلَ مِنَ الحَقِّ﴾ قرآن است و آیه شریفه مى‏خواهد بفرماید: شأن یاد خدا چنین شأنى است، که هر گاه نزد مؤمن به میان آید بلادرنگ دنبالش خشوعى در دل مؤمن مى‏آید، هم‌چنان که حق نازل از ناحیه خدا هم، چنین شانى دارد، که در دل کسانى که به خدا و رسولان او ایمان دارند ایجاد خشوع مى‏کند.

﴿وَ لا یَکُونُوا کَالَّذِینَ ...﴾ عطف است بر جمله ﴿أَن تَخشَعَ...﴾ و معناى آیه این است که: آیا وقت آن نرسیده که ﴿تَخشَعَ قُلُوبُهُم﴾ دل‌هایشان خاشع شود ﴿وَ لا یَکُونُوا﴾ و مانند اهل کتاب نباشند... و کلمه «أمد» به معناى زمان است (طباطبایی، 1374: ‏19/283).

وَ لا یَکُونُوا عطف على تخشع (زمخشری، 1407: ‏4/477).

با توجه به ارتباط معنایی و لفظی این وقف کافی نیست و اگر وقفی بتوان در نظر گرفت وقف حسن است.

آیه 19: ﴿وَالَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ أُولَئِکَ هُمُ الصِّدِّیقُونَ ۖ وَالشُّهَدَاءُ عِندَ رَبِّهِم لَهُم أَجرُهُم وَنُورُهُم ۖ  وَالَّذِینَ کَفَرُوا وَکَذَّبُوا بِآیَاتِنَا أُولَئِکَ أَصحَابُ الجَحِیمِ﴾

• ·   وَالشُّهَدَاءُ عِندَ رَبِّهِم

دانی براساس قولی این را تام دانسته است (دانی، 1422: ‏2/212).

مراد از جمله ﴿أُولئِکَ هُمُ الصِّدِّیقُونَ وَ الشُّهَداءُ﴾ این است که مؤمنین را به صدیقین و شهداء ملحق سازد و بفرماید: اینان نیز به آنان مى‏پیوندند، به قرینه اینکه فرمود: «عند ربهم» یعنى اینان نزد پروردگارشان صدیق و شهیدند و نیز فرمود: ﴿لَهُم أَجرُهُم وَ نُورُهُم﴾؛ یعنى اینان نیز اجر و نور آنان را دارند، پس معلوم مى‏شود هرچند در ظاهر آیه مؤمنین را صدیق و شهید خواند، ولى به قرینه دو جمله مذکور مى‏فهمیم که منظور این است که ملحق به صدیقان و شهداء هستند و با ایشان معامله آنان را مى‏کنند و نور و اجرى که به آنان مى‏دهند به اینان نیز مى‏دهند (طباطبایی، 1374: ‏19/286). شهیدان نزد پروردگارشان هستند و تقدیر این است آن گروه صدیق‏ها نزد پروردگارشان هستند و شهیدان نزد پروردگارشان (طبرسی، 1360: ‏24/230).

یرید أنّ المؤمنین باللّه و رسله هم عند اللّه بمنزلة الصدیقین و الشهداء (زمخشری، 1407: ‏4/ 478). با توجه به معنای لفظی این وقف نمی‎تواند تام باشد.

آیه 21: ﴿سَابِقُوا إِلَى مَغفِرَةٍ مِّن رَّبِّکُم وَجَنَّةٍ عَرضُهَا کَعَرضِ السَّمَاءِ وَالأَرضِ أُعِدَّت لِلَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ ۚ ذَلِکَ فَضلُ اللَّهِ یُؤتِیهِ مَن یَشَاءُ ۚ  وَاللَهُ ذُو الفَضلِ العَظِیمِ﴾

• ·   بِاللَّهِ وَرُسُلِهۚ

دانی این موضع را کافی (دانی، 1422: ‏2/212) و خلف جائز مُستَوِی الطرفَین می‎داند.

علامه طباطبایی می‏فرمایند: ﴿أُعِدَّت لِلَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِه﴾ در ذیل آیه ﴿آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ﴾ و آیه ﴿وَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ﴾ گفتیم که مراد از ایمان به خدا و رسولان او مرتبه عالى از ایمان است، که همواره آثارش بر آن مترتب است. ﴿ذلِکَ فَضلُ اللَّهِ یُؤتِیهِ مَن یَشاءُ﴾ و خدا خواسته است این فضل خود را به کسانى بدهد که به خدا و رسولانش ایمان آورده باشند (طباطبایی، 1374: ‏19/292).

 طبرسی می‎فرماید: ﴿أُعِدَّت لِلَّذِینَ آمَنُوا﴾؛ یعنى ذخیره شده و آماده گردیده براى مؤمنین. ﴿بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ ذلِکَ فَضلُ اللَّهِ یُؤتِیهِ مَن یَشاءُ﴾ به خدا و پیامبران او، این جنّت فضل خداست به هر کس که می‌خواهد می‌دهد.

زمخشری می‎نویسد: چنانچه در قبل بیان شد دنیا، خوار و کوچک است پس برای رسیدن به آمرزشی که نجات از عذاب و رسیدن به بهشت با هم مسابقه دهید. ﴿ذلِکَ﴾ یعنی مغفرت و رضوان وعده داده شده؛ ﴿فَضلُ اللَّهِ﴾ اعطا و بخشش الهی و ﴿یُؤتِیهِ مَن یَشاءُ﴾ یعنی به مؤمنان (زمخشری، 1407: ‏4/479). با توجه به نظر مفسران این موضع محل وقف نمی‌باشد.

• ·   إِلَّا ابتِغَاءَ رِضوَانِ اللَّهِ

دانی این موضع را کافی می‏داند (دانی، 1422: ‏2/212).

مفسران درباره عدم ارتباط این موضع با بعد سخنی نگفته‏اند و سیاق آیه مشخص است که این جمله تکمیل‌کننده جمله بعد است، پس نمی‏تواند محل وقف باشد.

آیه29: ﴿لئَلَّا یَعلَمَ أَهلُ الکِتَابِ أَلَّا یَقدِرُونَ عَلَى شَیءٍ مِن فَضلِ الله ۙ  وَأَنَّ الفَضلَ بِیَدِ اللَّهِ یُؤتِیهِ مَن یَشَاءۚ وَاللَهُ ذُو الفَضلِ العَظِیمِ﴾

• ·   فَضلِ اللهۙ

خلف این موضع را وقف ممنوع می‏داند.

علامه طباطبایی در تفسیر این آیه می‎نویسند: معناى آیه این است که: اگر ما ایشان را با اینکه مرتبه‏اى از ایمان داشتند امر به ایمان کردیم و وعده‏شان دادیم که دو کفل از رحمت به آنان مى‏دهیم و نور و مغفرتشان ارزانى مى‏داریم، همه براى این بود که اهل کتاب خیال نکنند مؤمنین هیچ قدرتى ندارند و به هیچ وجه دستشان به فضل خدا نمى‏رسد و تنها مؤمنین اهل کتاب‌اند که اگر ایمان داشته باشند اجرشان دو چندان داده مى‏شود؛ و ﴿وَ أَنَّ الفَضلَ بِیَدِ اللهِ یُؤتِیهِ مَن یَشاءُ وَ اللهُ ذُو الفَضلِ العَظِیمِ﴾ عطف است بر جمله «ان لا یعلم» (طباطبایی، 1374: ‏19/309).

ان (الّا) ان مخففه از انّ مثقّله است و تقدیرش این است که ایشان قدرت و نیرو ندارند؛ که منظور اهل کتاب است. (طبرسی، 1360: ‏24/255).

زمخشری می‏فرماید: ﴿عَلَى شَیءٍ مِن فَضلِ الله﴾ یعنی از دو بهره نور چیزی به آنها نمی‏رسد و هیچ فضلی به آنها تعلق نمی‏گیرد (زمخشری، 1407: ‏4/483).

با توجه به سیاق و تعریف خلف از وقف ممنوع و عطف بودن جمله ﴿وَ أَنَّ الفَضلَ بِیَدِ اللهِ ...﴾ بر جمله «ان لا یعلم» قول خلف نمی‏تواند صحیح باشد و این وقف جائز مع کون الوصل اولی است.

بحث و نتیجه‌گیری

وقف و ابتدا به‌عنوان دانشی تأثیرپذیرفته از معنا و تفسیر قرآن کریم و اعراب است که با اختلاف دیدگاه‌های مفسران و معربان، مواضع وقف و ابتدا تغییر می­یابند. در بررسی و تطبیق دیدگاه­های دانی و الحسینی با مفسران در سور مسبحات خمسه، مشابهت و تفاوت­هایی به چشم می­خورد.

بررسی‎ها روشن می­کند که اختلاف بین دیدگاه‌های دانی و مفسران بسیار بیشتر از اختلاف بین دیدگاه­های الحسینی و مفسران است. در توضیح این امر به نظر می­رسد که دانی در اوایل قرن پنجم هجری قمری، در آغاز راه تعریف و تدقیق علم وقف و ابتدا قرار داشته است و به همین سبب، در تطبیق بین مصادیق بر تعاریف و تقسیمات دچار اشتباه گردیده است، حال آنکه برای الحسینی در قرن چهاردهم هجری قمری، جایگاه تعاریف روشن گردیده است و هرچند تقسیمات جدیدی ارائه کرده، اما کمتر در تطبیق دیدگاه­هایش بر نظر مفسران دچار لغزش گردیده است. با این حال، گاهی اوقات، اختلاف نظر مفسران سبب گردیده که عالم وقف و ابتدا به یکی از دیدگاه­ها متمایل گردد. در این صورت، لازم است که بهترین دیدگاه مدنظر قرار گیرد و از توجه به نظریاتی که از پشتوانه علمی مستحکمی برخوردار نیستند، اجتناب گردد.