مقدمه

تمایل جمعیت‌های انسانی به سکونت و فعالیت در محیط‌های شهری و رشد شهرنشینی بستر با اهمیت شدن مفهوم کیفیت زندگی شهری را بیش ‌از پیش فراهم ساخته است. ظهور مجدد علاقه به موضوع کیفیت زندگی در سال‌های اخیر، از منابع مختلف ازجمله علاقه‌مندان به توسعه انسانی، توسعه اجتماعی، توسعه پایدار، انجمن سلامت و ... به دست می‌آید. به‌عبارت‌دیگر، کیفیت زندگی مهم است. به همین دلیل بسیاری از مردم، سازمان‌ها و بخش‌های مختلف به آن توجه و سعی در اندازه‌گیری آن دارند.

   نواحی شهری مراکز اصلی رشد اقتصادی، اجتماعی و سیاسی هرکشوری هستند که خود را به‌عنوان جذاب‌ترین نقاط برای ایجاد ثروت، کار، خلاقیت و نوآوری اثبات کرده‌اند. سرمایه‌اجتماعی^[1] لغت باب روز در میان نخبگان سیاسی و دانشگاهی تبدیل‌شده است. هرچند در میان عموم مردم نسبتاً ناآشنا می‌باشد و در میان سیاستمداران و دانشمندان اغلب سردرگمی در مورد نحوه‌ استفاده و اندازه‌گیری سرمایه اجتماعی وجود دارد (Lin et al, 2008). در دهه‌های اخیر، جامعه شناسان و اقتصاددانان اذعان کردند که سرمایه فیزیکی تنها سرمایه در دسترس و لازم نیست.هم‌چنین، شواهد نشان می‌دهد که سرمایه انسانی، سرمایه‌های طبیعی، سرمایه فرهنگی و سرمایه اجتماعی نیز نقش مهمی در زندگی اجتماعی انسان داشته‌اند. اگرچه سرمایه اجتماعی به‌عنوان یک مفهوم اصلی از توسعه به رسمیت شناخته‌شده است، اما در کشورهای در حال ‌توسعه پژوهشگران توجه کافی به این مفهوم نداشتند (Babaei et al,2011). بنابراین، سرمایه اجتماعی را به‌عنوان مفهومی در تلاش برای گرفتن ماهیت زندگی اجتماعی توضیح داد. این مفهوم بر اساس این ایده که جوامع به‌خوبی یا ضعف کار یا بر اساس روش‌های که در آن مردم با یکدیگر در تعامل بر بعد اجتماعی زندگی و چگونگی آن در مکان‌های خاص اشاره دارد (Mignone, 2003). به‌طورکلی، با مشارکت اجتماعی و با شبکه‌های همکاری و همبستگی در ارتباط است(Aref et al, 2010).نگرانی درباره کیفیت زندگی مدرن از خصوصیات جوامع معاصر است(Pacion, 2003: 19) که می‌تواند تابعی از کیفیت محیط باشد. هدف مشترک توسعه، ترویج کیفیت زندگی^[2] در سطح محلی، ملی و بین‌المللی است. آینده انسان به درک بهتر از عناصر مرتبط باکیفیت زندگی بستگی دارد. بخش‌هایی از این عناصر به تأثیر بر کیفیت روابط ما با دیگران، گروه‌های رسمی و غیررسمی و ... که به‌عنوان سرمایه اجتماعی بیان‌شده؛ در برمی‌گیرد. گسترش و تسهیل شبکه‌های ارتباطی و روابط اجتماعی، ترویج سطوح دسترسی افراد و گروه‌ها به منابع اقتصادی و اجتماعی است. این روابط و ارتباطات در اشکال مختلف خود به‌عنوان یک نوع عامل جذب‌کننده عمل می‌کنند. به‌طوری‌که عناصر موجود در جامعه باهم می‌توانند مانند همکاری اجتماعی وصل و تجمیع گردند(Ounagh et.al, karimzadeh et al, 2013: 264 quote form 2011). منابعی مانند سرمایه طبیعی و سرمایه انسانی تنها عوامل مؤثر بر رشد اقتصادی کشورها نیست. مطالعات مختلف، ناکارآمدی برنامه‌های توسعه‌ای را در بسیاری از مناطق معدوم شده،‌ مربوط به وضعیت روابط میان مردم با یکدیگر و با سازمان‌های رسمی نشان می‌دهند. مهم‌ترین نقش سرمایه اجتماعی در فرآیند توسعه به‌منظور افزایش این روابط و عمل به‌عنوان یک کاتالیزور از طریق ساخت ارتباطات بهتر و حمایت روابط مثبت در میان افراد ساکن در یک مکان است. بنابراین، می‌تواند از طریق عناصر مختلف ضروری برای توسعه، به‌طور مستقیم و غیرمستقیم برکیفیت زندگی مردم تأثیر گذارد. اندازه‌گیری سرمایه اجتماعی به‌طور بالقوه می‌تواند بینش ارزشمندی را به شبکه‌های اجتماعی و تعاملی افراد و جوامع ارائه دهد و مهم‌تر این‌که به شبکه و تعامل فرد و جامعه به‌طور یکسان در جهت دستیابی به نتایج مثبت کمک کند. در این روش اندازه‌گیری سرمایه اجتماعی ممکن است درک ما را از چگونگی همکاری افراد در یک جامعه برای رسیدن به اهداف مشترک و برای مقابله با مشکلات افزایش دهد. امروزه این پدیده تأثیر چشمگیری بر محیط کالبدی زندگی داشته و بررسی آن ازجمله وظایف مدیران و برنامه‌ریزان شهری است. شهر زنجان با 380692 نفر جمعیت در سرشماری 1390 به‌عنوان اولین و بزرگ‌ترین نقطه شهری استان، یکی از شهرهای میانه اندام کشور محسوب می‌شود. محله کارمندان و اسلام‌آباد نیز، به ترتیب به‌عنوان سکونتگاه‌های کم و خیلی مسئله‌دار این شهر از این قاعده مستثنی نیستند و با توجه به اهمیت ابعاد اجتماعی و ارتقاء کیفیت زندگی در برنامه‌ریزی شهری، بررسی چنین امری را ملزم می‌کنند. هدف اصلی این پژوهش ارزیابی تأثیر شهروندان بر کیفیت زندگی محلات شهری با تأکید بر جنسیت بوده است. بدین ترتیب، در راستای اهداف تحقیق، سؤالات بدین شرح ارائه می‌گردد: ویژگی‌های شهروندان و کیفیت زندگی در محلات مورد مطالعه به تفکیک جنسیت چگونه است؟ چه تفاوتی میان ویژگی‌های شهروندان و کیفیت زندگی در محلات مورد مطالعه وجود دارد؟ اشتغال زنان چه رابطه‌ای با ویژگی‌های شهروندان و کیفیت زندگی به تفکیک محلات داشته است؟

مبانی نظری

سرمایه اجتماعی- سرمایه اجتماعی به سال 1916 میلادی برمی‌گردد. هانیفان[3] هنگام نوشتن در مورد مدارس روستایی در غرب ویرجینیا این عبارت را استفاده کرده است. او از این عبارت برای توصیف "مواد محسوس در زندگی روزمره اکثر مردم ازجمله کمک‌هزینه تحصیلی، همدردی و روابط اجتماعی" استفاده می‌کند. معمولاً سرمایه اجتماعی به‌عنوان یک مشخصه سطح اجتماعات محلی توصیف‌شده است. جاکوبز[4](1961) سرمایه اجتماعی را  به‌عنوان شبکه‌های محله‌ای تعریف می‌کند. پاتنام[5] (1995)، معتقد است سرمایه اجتماعی نشان‌دهنده ویژگی‌های شبکه‌های زندگی اجتماعی، هنجارها، اعتماد و ... که مشارکت‌کنندگان را به عملکرد متقابل برای اهداف مشترک قادر می‌سازد. کوهن و پراساک نشان می‌دهند که سرمایه اجتماعی متشکل از ارتباطات فعال میان مردم، اعتماد، درک متقابل و ارزش‌ها و رفتارهای مشترکی است که اعضای شبکه‌های انسانی و اجتماعات و همکاری‌های متقابل را امکان می‌دهد. هاگس و استون[6] (2002) نشان می‌دهند که سرمایه اجتماعی می‌تواند به‌عنوان یک منبعی برای عملکرد جمعی که ممکن است به طیف گسترده‌ای از نتایج و مقیاس متفاوت اجتماعی منجر شود؛ درک شود. برای افراد این به معنای دسترسی متقابل به ارتباطات اجتماعی و برای جوامع نشان‌دهنده توانایی اعضای اجتماعات محلی برای شرکت در همکاری، سازمان‌دهی و تعامل است. به‌طورکلی، پژوهش‌های تجربی و نظری از سرمایه اجتماعی در سطح جوامع محلی تمرکز و بی‌اهمیت جلوه دادن ناهمگونی فردی است. سرمایه اجتماعی به‌عنوان یکی از ویژگی‌های گروه، نه فرد دیده می‌شود. رابرت پاتنام از اصطلاح سرمایه اجتماعی برای توصیف ارتباطات میان افراد و برای برجسته کردن شبکه‌های اجتماعی و اصول تقابل و اعتماد به آن‌ها را به کار می‌برد و تعامل بین این شبکه‌ها و هنجارهایی که خواستار توجه به این واقعیت که فضیلت مدنی قدرتمند می‌باشند، زمانی است که در یک شبکه متراکم از روابط اجتماعی متقابل جاسازی‌شده باشند(Putnam,2000: 19).

کیفیت زندگی- «کیفیت» یکی از واژه‌هایی است که توسط هرکسی به کار می‌رود. در کاربرد عمومی و در محافل تبلیغات، کلمه «کیفیت» اغلب برای تعیین جذابیت یا برتری محصول استفاده می‌شود (2 :2012, EI Din et al به نقل از Osman).

   کیفیت زندگی یک مفهوم پیچیده، چندبعدی و نسبی متأثر از زمان و مکان و ارزش‌های فردی و اجتماعی است که با اهداف متفاوتی در تحقیقات مختلف به‌کاربرده می‌شود. تاکنون تعریف جامعی از این مفهوم ارائه نشده و محققان علوم مختلف بر اساس اهداف و متدلوژی موردنظر، تعاریف متفاوتی از آن ارائه کردند. نظریه‌پردازان مختلف تعریف‌های گوناگونی را برای کیفیت زندگی مطرح نمودند. لیو[7](1976)، کیفیت زندگی را عنوانی جدید برای مفهوم قدیمی بهزیستی مادی و روانی مردم در محیط زندگی خود توصیف کرده است. فوو[8](2000)، نیز کیفیت زندگی را به‌عنوان رضایت همه‌جانبه‌ی افراد از زندگی تعریف می‌کند. بولینگ ویندرسون[9](2001)، کیفیت زندگی را در اصطلاح یک شیء گمشده یا فقدان یک‌چیز نسبت به چیز دیگر تعریف کردند. کاستانزا[10](2007)، کیفیت زندگی را به‌عنوان میزان تأمین نیازهای مورد هدف انسان و در ارتباط با ادراک مردم از رفاه ذهنی می‌داند. از سوی دیگر سنلایر[11](2009)، کیفیت زندگی را به‌عنوان ارتباط بین ادراک مردم، و تجربه‌ی آن‌ها در فضای زندگی مردم تعریف می‌کند. اخیراً تعریفی از کیفیت زندگی به‌وسیله‌ی پرل[12](2011)، ارائه‌شده است که آن را اندازه‌گیری ویژگی‌های عینی و ذهنی از زندگی تعریف کرده است. لذا، در تعاریف مکاتب مختلف از کیفیت زندگی می‌توان مفاهیمی هم‌چون احساس عمومی خوشبختی، حس مثبت از روابط اجتماعی و فرصت‌های بروز توانایی‌های فردی را مشاهده کرد(2006،al ، , McCrea et2009Tesfazghi,).

کیفیت زندگی و سرمایه اجتماعی- امروزه تقریباً همگان هدف نهایی انواع توسعه را افزایش کیفیت زندگی می‌دانند. به‌عنوان‌ مثال کافی است نگاهی به شاخص‌های توسعه اجتماعی از نگاه بانک جهانی بیندازیم، بانک جهانی توسعه اجتماعی را در ابعادی هم‌چون ریشه‌کنی فقر، اشتغال، انسجام اجتماعی ، برابری جنسیتی و دسترسی به آموزش‌وپرورش و بهداشت می‌داند(World Bank، 2004). تمام این شاخص‌ها می‌توانند شاخص کیفیت زندگی نیز باشند. همان‌طور که گفته شد اساساً برخی مؤلفان، شاخص توسعه انسانی را همان شاخص کیفیت زندگی می‌دانند. بنابراین مفاهیم توسعه و کیفیت زندگی بسیار به هم نزدیک هستند. سرمایه اجتماعی، نیاز ما برای همکاری با دیگران به‌منظور زنده ماندن و بقا و سپس برای کار کردن با دیگران در جهت رسیدن به اهداف شخصی و مشترک است که افلاطون این تعریف را به‌عنوان آینده باهم برای داشتن زندگی خوب می‌داند. زمانی که سرمایه اجتماعی در سطح بالایی می‌باشد، افراد مؤثر، فعال و موفق از سلامتی بهتر و احساس خوبی لذت می‌برند. درنتیجه سرمایه اجتماعی مطلوب، منافع افراد را شکوفا و احساس آن‌ها را از رفاه درروش زندگی و هم‌چنین طول عمر به میزان قابل‌توجهی افزایش می‌دهد. هم‌چنین، زمانی که در جامعه سرمایه اجتماعی کم باشد، زمانی که اعتماد ما از دیگران باید به‌دقت محاسبه‌شده و سلامت روان ما تیره‌وتار است با نبود سرمایه اجتماعی سهم ما از کالاهای مادی بیش‌ازحد ناچیز است و بهره‌وری ما با فقدان همکاران، شرکاء، عدم همکاری و اعتماد محدود می‌شود. بنابراین می‌توان گفت که مفهوم سرمایه اجتماعی و مفهوم کیفیت زندگی همبستگی فراوانی دارند. ازآنجایی‌که سرمایه اجتماعی بخشی از توانایی فرد برای بهره‌مندی از شاخص‌های کیفیت زندگی را فراهم می‌کند، پس فرضیه اصلی ما آن است که سرمایه اجتماعی بر کیفیت زندگی مؤثر است. شکل1، ارتباط ویژگی‌های شهروندان و کیفیت محیط کالبدی(بعد ذهنی کیفیت زندگی)  نشان می‌دهد.

شکل 1. ارتباط ویژگی‌های شهروندان و کیفیت محیط کالبدی(بعد ذهنی کیفیت زندگی)

پیشینه پژوهش

سرمایه اجتماعی نسبتاً در تئوری و تحقیقات اخیر بوده است. این تنها در دهه 1980 که چندین جامعه شناسان، ازجمله بوردیو، کلمن و لین به‌طور مستقل این مفهوم  را بررسی کردند.

فلورس و رلو[13] ( 2003)، نیز به مطالعه روابط بین سرمایه اجتماعی پرداختند و تلاش‌های انجام‌شده توسط گروه‌های فقیر برای کاهش فقر و محرومیت اجتماعی در مکزیک و مرکزی امریکا را مدنظر قراردادند.

بورنسکوو[14] ( 2003)، توضیح احتمالی در توجه به رابطه بین سرمایه اجتماعی و کیفیت زندگی (رضایت از زندگی) را در مطالعه خود مطرح کرده است. بر اساس مطالعه وی، در مرحله اول سرمایه اجتماعی می‌تواند به نرخ بالاتر رشد اقتصادی، که به‌نوبه خود، ممکن است بر اساس خوش‌بینی برای آینده ایجاد شود و خوش‌بینی در مورد آینده نیز ممکن است به رضایت از زندگی بالاتر منجر شود. ثانیاً، سرمایه اجتماعی می‌تواند کمک به کشورها برای مقابله با شوک‌های خارجی شود و توانایی مقابله با موفقیت با شوک‌های خارجی به ترویج ثبات در اقتصاد کمک خواهد کرد. این به‌نوبه خود ممکن است عدم اطمینان اقتصادی را کاهش دهد. ازاین‌رو منجر به بالا بردن سطح رضایت از زندگی شود. درنهایت، سرمایه اجتماعی نتایج خوب را می‌تواند به دنبال داشته باشد وجود تعامل اجتماعی و شناختن بسیاری از دوستان می‌تواند به‌طور مستقیم به احساس خوب در مورد خود منجر شود و ممکن است سطح فردی یا اجتماعی رضایت از زندگی را بالا برد.

آکوماک ویل[15]( 2009)، فعل‌وانفعال بین سرمایه اجتماعی، نوآوری و رشد درآمد سرانه در اتحادیه اروپا را بررسی کرده است. بر اساس نتایج مطالعه آن‌ها، بررسی نوآوری به‌عنوان یک مکانیزم مهم است که تبدیل سرمایه اجتماعی را به سطح درآمد بالاتر می‌رساند.

نوغانی و همکاران[16](2009)، در مطالعه‌ای که در مورد کیفیت زندگی انجام دادند چنین مطرح نمودند که دو بعد اصلی کیفیت زندگی و کیفیت ذهنی برای کیفیت زندگی وجود دارد. کیفیت زندگی امکانات عینی، شانس در زندگی، امکانات به مردم برای زندگی سالم و استفاده از شانس زندگی خود می‌باشد. کیفیت ذهنی زندگی، حسی است دارای مزایایی که منجر به احساس شادی می‌شود. در این تحقیق رابطه بین سرمایه اجتماعی و کیفیت زندگی و دو بعد اصلی آن مورد مطالعه قرارگرفته‌ و نتیجه نشان دهنده این است که سرمایه اجتماعی نقش بیش‌تر ی در تبیین کیفیت زندگی نسبت به درآمد و آموزش‌وپرورش دارد.  درآمد نیز مهم‌ترین عامل برای توضیح کیفیت زندگی و سرمایه اجتماعی مهم‌ترین عامل برای توضیح کیفیت ذهنی زندگی است.

روسلان و همکاران[17] (2010)، پژوهشی در مورد اهمیت سرمایه اجتماعی انجام دادند. نتایج  مطالعه آن‌ها حاکی از آن است که سرمایه اجتماعی نقش مهمی در کاهش فقر ایفا می‌کند و هم‌چنین، سن و جنس  سرپرست خانواده و اندازه خانوار ازجمله عواملی می‌باشند که علاوه بر سرمایه انسانی و سرمایه فیزیکی در سرمایه اجتماعی مهم و اثرگذار هستند.

فوکویاما[18] (2010)، در مقاله‌ای با عنوان مفهوم سرمایه اجتماعی: به‌طور خاص، بین چگونگی ارتباط سرمایه اجتماعی با عوامل دیگر توسعه بین‌المللی تعامل برقرار و این موضوع را مطرح نموده که این موضوع چگونه به رشد اقتصادی و کاهش فقر در آینده کمک خواهد کرد.

آدریانی[19] (2010)، به بررسی اثرگذاری سرمایه اجتماعی بر استاندارد زندگی خانواده ایتالیایی بر اساس فقر و محرومیت اجتماعی پرداخته است و نتایج مطالعه آن نشان می‌دهد که ارتباط معنی‌دار و منفی بین سرمایه اجتماعی و اقدامات محرومیت اجتماعی وجود دارد؛ هم‌چنین سرمایه اجتماعی در ارتباط با سطوح بالاتر از استاندارد زندگی در ایتالیا مثبت است.

اونگ و همکاران[20] (2011)، به مطالعه تطبیقی در مورد سرمایه اجتماعی و کیفیت زندگی در دهلی‌نو و تهران پرداختند. نتایج رگرسیون چندگانه در مطالعه آن‌ها نشان می‌دهد که در هر دو جوامع بین سرمایه اجتماعی و کیفیت زندگی ارتباط معنی‌داری وجود دارد و پنج شاخص سرمایه اجتماعی به‌عنوان عوامل پیش‌بینی کننده می‌توانند کیفیت زندگی در دهلی‌نو  و تهران را تحت‌الشعاع قرار دهند. این موضوع نیز در حالی است بین چهار شاخص دیگر که نمایش به سمت محل، مشارکت اجتماعی، اعتماد اجتماعی، و همبستگی محلی می‌باشند و در مدل به‌عنوان پیش‌بینی کیفیت زندگی واردشده‌اند، ارتباط معناداری وجود دارد.

رستگار و همکاران[21] (2017)، در پژوهشی با عنوان نقش سرمایه‌های اجتماعی در بهبود کیفیت زندگی و عدالت اجتماعی در شهر مشهد اشاره می‌کنند که تفاوت‌های بسیاری میان دیدگاه برنامه‌ریزان و مدیران شهری و شهروندان در ارتباط با تأثیر سرمایه‌های اجتماعی بر کیفیت زندگی وجود دارد و نتایج پژوهش حاکی از آن است که سازمان‌های مردم‌نهاد شهر بخصوص شهرداری و شورای شهر به دیدگاه مردم کم‌تر  توجه کرده و مشارکت مردمی کاهش‌یافته است.

النا و همکاران[22] (2017)، در مقاله‌ای با عنوان اندازه‌گیری سرمایه‌های اجتماعی: نگاه بیش‌تر ، به ارائه یک نظرسنجی از رویکردهای اندازه‌گیری به‌کاررفته شده برای اندازه‌گیری سرمایه اجتماعی در ابعاد و مقیاس‌های مختلف و هم‌چنین مکانیزمی اثرگذار بر سلامت پرداختند. بر اساس مطالعات آن‌ها درک مکانیسم‌هایی که این روابط را توسعه می‌دهند ممکن است به اصلاح اقدامات موجود و یا شناسایی موارد جدید و مناسب کمک کند.

مرصوصی و خدادای تختی (1394)، در مطالعه‌ای با سه شاخص مدنظر پانتام (اعتماد، مشارکت و شبکه‌ها) سرمایه اجتماعی را در توسعه شهر زنجان مورد بررسی قرار دادند. تحلیل نتایج این مطالعه حاکی از آن است که فاکتور مشارکت اجتماعی بیش‌تر ین تأثیر را بر روی کیفیت زندگی شهر زنجان داشته است.  هم‌چنین اثرات مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی با توسعه شهری منفی و معنادار ارزیابی‌شده است.

احدنژاد و همکاران(1393)، در مقاله‌ای به ارزیابی توزیع سرمایه اجتماعی در محلات شهری و نقش آن در توسعه عدالت اجتماعی شهر کرمانشاه پرداختند و بر اساس یافته‌های پژوهش آن‌ها به‌جز بعد اعتماد اجتماعی که معنادار بودن آن در حد ضعیف ارزیابی‌شده است، بین ابعاد دیگر، رابطه مثبت و معناداری وجود دارد.

فنی و همکاران(1394)، در پژوهشی دیگر باهدف سنجش کیفیت زندگی شهری با تأکید بر جنسیت در شهر قروه چنین مطرح نمودند که کیفیت زندگی ساکنان در سطح مطلوبی قرار ندارد و میانگین تمامی شاخص درمجموع کم‌تر  از 3 می‌باشد. هم‌چنین، بیش‌تر ین میانگین مربوط به شاخص همسایگی و کم‌تر ین آن مربوط به شاخص اقتصادی است و میانگین کیفیت زندگی زنان و مردان در شهر قروه تفاوت معناداری داشته به‌گونه‌ای که کیفیت زندگی مردان بهتر از زنان می‌باشد.

فنی و همکاران(1396)، در پژوهشی به تحلیل شاخص‌های کیفیت زندگی فردی- اجتماعی در فضاهای شهری با تأکید بر جنسیت در شهر سنندج پرداختند. بر اساس نتایج پژوهش آن‌ها، از دیدگاه زنان، شاخص‌های مربوط به هویت با مطلوب‌ترین و شاخص‌های مشارکت نامطلوب‌ترین شاخص‌ها هستند و از دیدگاه مردان، شاخص‌های مربوط به هویت با مطلوب‌ترین و شاخص‌های مشارکت نامطلوب‌ترین شاخص‌ها هستند.

روش تحقیق

پژوهش حاضر با توجه به هدف، کاربردی و بر اساس ماهیت، توصیفی و تحلیلی است. در گردآوری اطلاعات و داده‌ها ابتدا از طریق مطالعه‌ی کتابخانه‌ای اقدام به جمع‌آوری نظریات، تئوری‌ها و مستندات شده است و سپس اطلاعات موردنیاز در پژوهش با مشاهده و برداشت با استفاده از پرسشنامه جمع‌آوری‌شده است. برای دریافت پاسخ‌های بهتر و مراجعه دوباره به نمونه‌ی آماری در این پژوهش پرسشنامه از نوع خانواری می‌باشد. جامعه آماری 12557 خانوار می‌باشد که بر اساس سرشماری نفوس و مسکن سال سکن سال 1390 شهر زنجان تعداد 3820 خانوار در محله  سال 1390 شهر زنجان تعداد 3820 خانوار در محله کارمندان به‌عنوان محله کم‌وبیش برنامه‌ریزی‌شده و تعداد 8737 خانوار در شهرک اسلام‌آباد به‌عنوان محله مسئله‌دار شهری در نظر گرفته‌شده است. حجم نمونه نیز بر اساس فرمول کوکران مقدار 288 خانوار برآورد شده است. بدین‌جهت برای پاسخ به سوالات، ابتدا به تحلیل شاخص‌های ویژگی‌های شهروندان و میزان تفاوت‌های کیفیت محیط کالبدی با تأکید بر جنسیت از میانگین، انحراف معیار و خطای استاندارد میانگین پرداخته و سپس برای نشان دادن تفاوت معناداری هر یک از آن‌ها، از آزمون T تک نمونه‌ای استفاده‌شده است. سپس، بر اساس آزمون همبستگی پیرسون به ارتباط معناداری میان شاخص‌ها و کیفیت محیط کالبدی، و تأثیر اشتغال زنان بر ویژگی‌ها و کیفیت محیط کالبدی محلات از آزمون مقایسه میانگین جامعه‌ها(ANOVA) استفاده‌شده است. ابزار جمع‌آوری داده‌ها پرسشنامه محقق ساخته بود که پس از انجام پیش‌آزمون و رفع اشکالات و ابهامات موجود در پرسشنامه، جمع‌آوری داده‌ها توسط خود پژوهشگر انجام‌شده است. سنجش پایایی شاخص‌ها با ضریب آلفای کرونباخ صورت گرفته‌شده است. بدین ترتیب 50 درصد از سؤالات با توجه به مقیاس مختلف در ضریب مذکور معرفی گردید که مقدار آن برای محله کارمندان 73/0 و محله اسلام‌آباد 74/0 به‌دست‌آمده که نشان از پایایی مناسب می‌باشد.

جدول 1. شاخص‌های تحقیق

محدوده موردمطالعه

شهر زنجان با 380692 نفر جمعیت درسال 1390، به‌عنوان اولین و بزرگ‌ترین نقطه شهری استان، یکی از شهرهای میانه اندام کشور محسوب می‌شود. محله اسلام‌آباد با 93.5 هکتار وسعت 29163 نفر جمعیت در سرشماری 1390 به‌عنوان یکی از محلات پرتراکم این شهر در منطقه یک شهرداری واقع‌شده است. این محله  به‌عنوان یکی از محلات فرودست  و از نظر سکونتگاه‌ها مسئله‌دار می‌باشد و در شمال غربی شهر واقع‌شده است.

سئله‌دار خوانده می‌شود در شمال غربی شهر واقع‌شده است.

باوجوداین‌که این محله تنها 8/1 درصد مساحت شهر را شامل می‌شود؛ 2/11 درصد از جمعیت شهر زنجان را در خود جای‌داده است. محله کارمندان واقع در شمال شرق شهر، یک محله‌ برنامه‌ریزی‌شده با 83  هکتار وسعت و 11872 نفر جمعیت در سرشماری  1390 در منطقه یک قرار گرفته که از شمال به گاوازنگ، از غرب به آزادگان، از جنوب به خیابان کوچمشکی و از شرق به اراضی پایین کوه ختم می‌شود. این محله یکی از شهرک‌های کم‌نظیر شهر زنجان محسوب می‌شود( بلوک آماری، 1390). 

جدول 2. خصوصیات عمومی شهر زنجان و محلات موردمطالعه

                                                                                   مآخذ: بلوک آماری 1390 شهر زنجان

شکل2. موقعیت محلات کارمندان و اسلام‌آباد در شهر زنجان

                                                مآخذ : نقشه 2000 : 1 شهر زنجان

یافته‌ها

یافته‌های توصیفی

مشخصات عمومی سرپرست خانوار شامل جنسیت، میزان سن، تعداد افراد خانوار، میزان تحصیلات و مدت‌زمان سکونت در محله می‌باشد. ویژگی‌های دموگرافی پرسش‌شوندگان شامل جنسیت، سن، وضعیت تأهل، میزان تحصیلات و نوع شغل می‌باشد. در محله اسلام‌آباد، درمجموع 30/50 درصد پاسخگویان را مردان و 7/49 درصد آن را زنان تشکیل داده‌اند. گروه سنی 40-25 سال با 6/38 درصد بیش‌تر ین تعداد پاسخگویان بوده است. از مجموع تعداد پاسخگویان 7/91 درصد متأهل و 3/8 درصد مجرد بودند. 4/41 درصد پاسخگویان دارای تحصیلات ابتدایی ، 4/41 درصد دارای شغل آزاد و تنها 7/9 درصد دارای شغل دولتی می‌باشند. درحالی‌که در محله کارمندان 51 درصد پاسخگویان را مرد و 49 درصد آن را زنان تشکیل داده و غالب گروه سنی بین 70-55 سال با 3/57 درصد بوده است. از مجموع تعداد پاسخگویان 1/95 درصد متأهل و 9/4 درصد مجرد بودند. بیش‌تر ین میزان تحصیلات، تحصیلات دانشگاهی با 2/76 درصد بوده که غالب آن‌ها دارای شغل دولتی با 5/31 درصد می‌باشد. از مجموع زنان در محله اسلام‌آباد 31 درصد خانه‌دار می‌باشند که میزان آن در محله کارمندان 2/18 درصد حاصل‌شده

است. بررسی تعداد افراد خانوار نشانگر این است که در هر دو محله عمدتاً تعداد افراد خانوار بین 2 تا 4 نفر می‌باشد و مقدار آن برای محله کارمندان 1/53 درصد و برای محله اسلام‌آباد 4/61 درصد است. در هر دو محله غالب مدت سکونت افراد در محله بیش‌تر  از 20 سال اظهارشده است.

یافته‌های استنباطی

ویژگی‌های شهروندان در محلات با تأکید بر جنسیت

رضایت از سکونت در محله- یکی از معیارهای سنجش ویژگی‌های شهروندان در محلات شهری است. میزان این شاخص در محله کارمندان به تفکیک مرد و زن بیش از 50 درصد زیاد و بسیار زیاد بوده است. درحالی‌که در محله اسلام‌آباد بیش از 40 درصد کم و خیلی کم حاصل‌شده است. دلیل این امر را می‌توان وضعیت نامطلوب شرایط اقتصادی ازجمله بیکاری، دسترسی کم‌تر  به خدمات بهداشتی، فضای سبز و شرایط کالبدی ازجمله کیفیت نامناسب مسکن، قطعه‌های کوچک و نامنظم و ... به شمار آورد. هم‌چنین، در هر دو محله میزان نارضایتی زنان بیش‌تر  از مردان بوده است. جدول3، میزان رضایت از سکونت به تفکیک محلات نمایش می‌دهد.

جدول 3. میزان رضایت از سکونت در محلات به تفکیک جنسیت

روابط همسایگی- جدول4، میزان روابط همسایگی را در محلات کارمندان و اسلام‌آباد به تفکیک جنسیت نشان می‌دهد. در محله کارمندان روابط همسایگی بسیار کم بوده درحالی‌که در اسلام‌آباد بیش از 50 درصد از میزان روابط همسایگی زیاد و بسیار

زیاد بوده است. به تفکیک جنسیت در دو محله مذکور میزان نارضایتی زنان بیش‌تر  از مردان بوده است. پس این شاخص در محله بیش‌تر  مسئله‌دار نسبت به محله کم مسئله‌دار وضعیت مطلوبی داشته است.

جدول 4. میزان رضایت از روابط همسایگی در محلات به تفکیک جنسیت

حضور در اجتماعات مختلف- در محله کارمندان میزان حضور به تفکیک مرد و زن کم‌تر  بوده است. درحالی‌که در محله اسلام‌آباد بیش‌تر  از 60 درصد زیاد و بسیار زیاد حاصل‌شده است. کم‌تر ین میزان حضور زنان در محله کارمندان 6/28 درصد است و این موضوع در حالی می‌باشد که بیش‌ترین میزان در

در محله اسلام‌آباد 8/45 درصد حاصل‌شده است.  با توجه به نتایج حاصل‌شده می‌توان گفت که این شاخص در محله اسلام‌آباد نسبت به محله کارمندان وضعیت مطلوبی داشته است. جدول 5، میزان حضور در اجتماعات مختلف محلات به تفکیک جنیست را نمایش می‌دهد.

جدول 5. میزان حضور در اجتماعات مختلف محلات به تفکیک جنیست

امنیت محله- یکی از شاخص‌های مهم حیات اجتماعی سالم در هر جامعه وجود میزان قابل قبولی از امنیت در آن برای کلیه شهروندان است. در محله کارمندان به تفکیک مرد و زن، امنیت را تا حدودی و زیاد اعلام کردند که میزان آن طبق نظر زنان بیش‌تر از مردان است. درحالی‌که در محله اسلام‌آباد میزان امنیت

زیاد و بسیار زیاد می‌باشد اما 22 درصد از زنان و مردان میزان آن را بسیار کم ذکر کردند. هم‌چنین، می‌توان گفت که میانگین حاصل‌شده در هر دو محله تقریباً برابر بوده و ساکنین رضایت مطلوبی از وضعیت امنیت محله داشتند(جدول 6).

جدول 6. میزان رضایت از امنیت محله به تفکیک جنیست

حس تعلق به محله- یکی دیگر از معیارهای اساسی در بررسی ویژگی‌های شهروندان، حس تعلق به محله است. این  شاخص در  هر دو محله متفاوت بوده است. در محله کارمندان به تفکیک مرد و زن بیش از 70 درصد میزان حس تعلق به محله زیاد و بسیار زیاد می‌باشد. درحالی‌که محله اسلام‌آباد بیش از 50 درصد کم و بسیار کم حاصل‌شده است. هم‌چنین، میزان نارضایتی زنان در محله اسلام‌آباد بیش‌تر  از مردان بوده است. نتایج نشان می‌دهد که در محله کارمندان نسبت به محله اسلام‌آباد میزان

حس تعلق به محله وضعیت مطلوبی داشته است. حس تعلق به محله نه‌تنها به شاخص‌های اجتماعی، فرهنگی و مذهبی بلکه به سایر شاخص‌ها ازجمله کالبدی، اقتصادی و زیست‌محیطی وابسته است. می‌توان گفت دلیل کاهش میزان حس تعلق در محله اسلام‌آباد به خاطر نامطلوبیت شاخص‌های کالبدی و اقتصادی است. جدول 7، میزان حس تعلق به محله را به تفکیک جنسیت نمایش می‌دهد.

جدول7. میزان حس تعلق به محله به تفکیک جنیست

میزان آگاهی از امور محله، شهر و کشور- آگاهی از امور محله، شهر و کشور یکی دیگر از زیرمعیارهای سنجش ویژگی‌های شهروندان در محلات شهری است. در محله کارمندان بیش از 50 درصد مردان و زنان از امور محله خودآگاهی زیاد و بسیار زیاد داشته درحالی‌که در محله اسلام‌آباد میزان آگاهی

به‌ویژه در میان زنان نسبت به مردان کم‌تر  می‌باشد. میزان آگاهی از امور محله، شهر و کشور در محله کارمندان با توجه سطح تحصیلات نسبت به محله اسلام‌آباد وضعیت مطلوبی داشته است. جدول 8، نتایج میزان آگاهی از امور محله، شهر و کشور را به تفکیک جنسیت نمایش می‌دهد.

مشارکت در امور محله- یکی از معیارهای تعین مطلوبیت ویژگی‌های شهروندان در محلات شهری، بررسی میزان مشارکت شهروندان در امور محله می‌باشد. در هر دو محله میزان مشارکت کم بوده است. در محله کارمندان میزان مشارکت 39 درصد کم و بسیار کم بوده درحالی‌که این میزان در محله اسلام‌آباد بیش از 50 درصد بوده است. میزان مشارکت در میان زنان کم‌تر  از مردان بوده که میزان آن به ترتیب برابر با 3/24 و 8/45 درصد حاصل

‌شده که در محله اسلام‌آباد بیش‌تر  از محله کارمندان می‌باشد. اما نکته قابل‌ذکر این است که در هر دو محله فراهم نبودن ساز وکارهای مشارکت میان مدیران و برنامه‌ریزان شهری با ساکنین محلات بخصوص در محله خیلی مسئله‌دار شهری دلیل کاهش این امر است. جدول 9، نتایج مشارکت شهروندان به تفکیک جنسیت نمایش می‌دهد.

جدول9. میزان مشارکت در امور محله به تفکیک جنسیت

تعداد جمعیت خانوار- بدون شک رضایت از تعداد جمعیت خانوار یکی از مهم‌ترین عوامل اثرگذار بر ویژگی‌های شهروندان است( جدول 10). در محله کارمندان با بعد خانوار 5/3 نفر، بیش از 30 درصد رضایت از تعداد جمعیت خانوار را زیاد و بسیار زیاد اعلام کرده‌اند؛ در حالی در محله اسلام‌آباد با 1/4 نفر، بیش از 50 درصد مردان و زنان میزان رضایت را زیاد و بسیار زیاد ارزیابی کرده‌اند. دیدگاه زنان نیز در هر دو محله متفاوت بوده است. در محله کارمندان علی‌رغم کمی بعد خانوار، رضایت 9/22 درصد از زنان کم و در محله اسلام‌آباد میزان رضایت 4/44 درصد از زنان بسیار زیاد بوده است. در محله اسلام‌آباد میزان رضایت زنان به فرزندآوری بیش‌تر از محله کارمندان است( جدول 11).

جدول10. ویژگی‌های عمومی پاسخگویان به تفکیک محلات

نحوه گذران اوقات فراغت- برای سنجش این زیرمعیار از زیرمعیارهایی مانند تماشای تلویزیون، گوش کردن به رادیو، مطالعه، ورزش و پیاده‌روی، دیدوبازدید دوستان و آشنایان، رفتن به نواحی تفریحی یا مسافرت و فعالیت‌های فرهنگی استفاده‌شده است. جدول 12، نحوه گذران اوقات فراغت در محلات به تفکیک جنیست را نشان می‌دهد که بر اساس آن در هر دو محله اکثریت زنان و مردان به تماشای رسانه‌های جمعی پرداختند و میزان آن در محله اسلام‌آباد بیش‌تر  می‌باشد. این میزان در محله کارمندان به تفکیک مرد و زن 1/41 و 4/41 بوده درحالی‌که در ه اسلام‌آباد به تفکیک 5/68 و 9/63 حاصل‌شده است. هم‌چنین، مطالعه در میان مردان بیش‌تر  از زنان بوده است که میزان آن در محله کارمندان 2/34 درصد و در محله اسلام‌آباد 8/17 درصد بوده درحالی‌که در میان زنان، در محله کارمندان بیش‌تر  از محله اسلام‌آباد بوده است و این میزان برابر با 3/24 درصد می‌باشد. ورزش و پیاده‌روی نیز در میان زنان بیش‌تر  از مردان است که در محله کارمندان 3/24 و در محله اسلام‌آباد 2/8 درصد بوده است.

جدول 13، میانگین، انحراف معیار و خطای استاندارد میانگین شاخص‌های تأثیر شهروندان به تفکیک محلات را نمایش می‌دهد. نکته قابل‌ذکر این است که در هر دو محله میانگین شاخص‌های مشارکت در امور محله و اوقات فراغت کم‌تر  از میانگین متوسط

حاصل‌شده است. در ادامه برای نشان دادن تفاوت معناداری هر یک از آن‌ها از آزمون T تک نمونه‌ای به تفکیک محلات استفاده‌شده است.

جدول13. میانگین، انحراف معیار و خطای استاندارد میانگین ویژگی‌های شهروندان به تفکیک محلات

جدول 14، بیانگر این است که با سطح اطمینان 95/0 تفاوت معناداری میان میانگین شاخص‌های موردبررسی با میانگین متوسط 3، وجود دارد. در محله کارمندان تنها شاخص‌های روابط همسایگی و حضور در اجتماعات مختلف به ترتیب با 115/0 و 41/0 تفاوت معناداری را با میانگین متوسط نشان نمی‌دهند، لذا با توجه به این‌که مقدار آن از ضریب خطای 05/0 بزرگ‌تر است، وضعیت آن در محله کارمندان مطلوب نمی‌باشد؛ درحالی‌که در محله اسلام‌آباد با سطح اطمینان 95/0 تفاوت معناداری میان میانگین شاخص‌های موردبررسی با میانگین متوسط 3، وجود دارد.

جدول 14. آزمون T تک نمونه‌ای برای نشان دادن معناداری تفاوت‌های میانگین ویژگی‌های شهروندان به تفکیک محلات

میزان تفاوت‌های کیفیت زندگی با تأکید بر جنسیت- کیفیت محیط کالبدی تأثیر بسزایی بر کیفیت زندگی شهروندان دارد. شاخص‌های مختلفی برای ارزیابی چنین موردی وجود دارد که در این پژوهش رضایت از ابعاد مسکن، تعداد اتاق واحد مسکونی، کیفیت ابنیه، مصالح ابنیه، تسهیلات مسکن، امنیت تردد، وضعیت کوچه و خیابان، وضعیت دفع زباله، امکانات اوقات فراغت و دسترسی به خدمات عمومی استفاده‌شده که به شرح زیر تبیین می‌گردد.

ابعاد مسکن- یکی از الزامات کیفیت زندگی دارا بودن قطعه مسکونی با اندازه مطلوب است. بر اساس نتایج طرح تفصیلی در محله کارمندان عمدتاٌ اندازه قطعات مسکونی بین 40 تا 500 محله کارمندان عمدتاٌ اندازه قطعات مسکونی بین 400 تا 500 محله کارمندان عمدتاٌ اندازه قطعات مسکونی بین 400 تا 500 مترمربع و در محله اسلام‌آباد بین 0 تا 100 مترمربع می‌باشد. رضایت از ابعاد مسکن در هر دو محله کاملاً متفاوت بوده است و این میزان در میان زنان بیش‌تر  از مردان می‌باشد. در محله کارمندان بیش از 70 درصد مردان و زنان از ابعاد مسکن خود راضی و کاملاً راضی بودند. در این میان زنان نسبت به مردان رضایت بیش‌تر ی نیز داشتند. درحالی‌که در محله اسلام‌آباد تقریباً 30 درصد راضی بودند و نزدیک به 50 درصد ناراضی و کاملاً ناراضی ذکر کردند. بیش‌تر ین میزان نارضایتی زنان در محله اسلام‌آباد برابر با 4/19 می‌باشد(جدول 14).

رضایت از تعداد اتاق واحد مسکونی- این زیر معیار با توجه به در نظر گرفتن راحتی افراد در داخل واحد مسکونی اهمیت دارد. بدین‌جهت میزان رضایت ساکنین محلات اسلام‌آباد و کارمندان با توجه به این موضوع جمع‌آوری شد. در محله کارمندان بیش از 50 درصد مردان و زنان از تعداد اتاق واحد مسکونی خود راضی و کاملاً راضی بوده‌اند درحالی‌که در محله

اسلام‌آباد تنها 20 درصد رضایت کامل داشته و بیش از 50 درصد ناراضی و کاملاً ناراضی ذکر کرده‌اند. در این میان زنان در هر دو محله نظر متفاوتی داشتند و بیش از 20 درصد زنان در محله اسلام‌آباد کاملاً ناراضی و 3/24 درصد زنان در محله کارمندان رضایت کامل داشته‌اند. جدول 16، میزان رضایت از تعداد اتاق واحد مسکونی در محلات به تفکیک جنسیت را نمایش می‌دهد.

رضایت از کیفیت ابنیه- یکی از مهم‌ترین گزینه‌ها در میان زیرمعیارهای مطرح‌شده می‌باشد که می‌تواند معرف مناسبی برای وضعیت کالبدی وضع موجود یک مسکن باشد. این زیرمعیار به 7 گروه در حال ساخت، نوساز، قابل نگهداری، تخریبی، مرمتی، مخروبه و ترکیبی تقسیم‌شده است. بر اساس نتایج طرح تفصیلی در محله کارمندان 25/3 درصد بناها درحال‌توسعه ساخت، 50/73 درصد نوساز، 14/0 درصد قابل نگهداری، 15/0 درصد تخریبی و مقدار صفر برای مرمتی، مخروبه و ترکیبی حاصل‌شده است. هم‌چنین، 23 درصد مابقی نامشخص ثبت‌شده است. در محله اسلام‌آباد 24/0 درصد بناها در حال ساخت، 52/14 درصد نوساز، 86/52 درصد قابل نگهداری، 18/0 درصد

تخریبی، 05/0 درصد مرمتی، 14/0 درصد مخروبه و 32 درصد ترکیبی می‌باشد. در محله کارمندان نیز عمده بناها نوساز با مقدار 50/73 درصد دارای بیش‌تر ین مقدار است.  میزان رضایت از کیفیت بنا نیز متفاوت بوده است به‌طوری‌که بیش از 50 درصد مردان وزنان در محله کارمندان راضی و کاملاً راضی و کم‌تر  از 10 درصد ناراضی بودند. در محله اسلام‌آباد بیش از 70 درصد مردان وزنان رضایت از کیفیت ابنیه ناراضی و کاملاً ناراضی و کم‌تر  از 6 درصد راضی می‌باشند. نارضایتی زنان بیش‌تر  از مردان می‌باشد که مقدار آن برابر 4/51 درصد در مقابل 8/43 درصد مردان حاصل‌شده است. جدول 17 میزان رضایت از کیفیت ابنیه در محلات به تفکیک جنسیت را نشان می‌دهد.

جدول17. میزان رضایت از کیفیت ابنیه در محلات به تفکیک جنسیت

رضایت از مصالح ابنیه- بر اساس نتایج طرح تفصیلی به 8 گروه فاقد نما، آجرنما، سیمان‌سفید، سیمان سیاه، سنگ، شیشه و فلز، کاه‌گل و ترکیبی تقسیم می‌شود. در محله کارمندان 16/12 درصد مساکن فاقد نما، 92/2 درصد آجرنما، 19/2 درصد سیمان‌سفید، 37/4 درصد سیمان سیاه، 99/54 درصد سنگ، و مقدار صفر برای شیشه و فلز، کاه‌گل و ترکیبی می‌باشند و هم‌چنین 40/23 درصد نامشخص هستند. در محله اسلام‌آباد 28/11درصد مساکن فاقد نما، 53/0 درصد آجرنما، 50/36 درصد سیمان‌سفید، 82/10 درصد سیمان سیاه، 20/6 درصد سنگ، 08/0 درصد شیشه و فلز، 18/0 درصد کاه‌گل و 20/6 درصد سنگ، 08/0 درصد شیشه و فلز، 18/0 درصد کاه‌گل و 50/34 درصد ترکیبی هستند. عمده‌ مصالح نما در محله کارمندان را سنگ با مقدار 99/54 و در محله اسلام‌آباد سیمان‌سفید با مقدار 50/36 و ترکیبی با مقدار 50/34 حاصل‌شده است. در این میان میزان رضایت از مصالح ابنیه در محلات کاملاً متفاوت بوده و بیش از 80 درصد مردان و زنان محله اسلام‌آباد از مصالح ابنیه ناراضی و کاملاً ناراضی و کم‌تر  از 6 درصد راضی بودند. در محله کارمندان نیز بیش از 50 درصد مردان و زنان راضی و کاملاً راضی و کم‌تر از 10 درصد ناراضی می‌باشند. هم‌چنین میزان نارضایتی زنان در محله اسلام‌آباد بیش‌تر از مردان بوده که برابر با 3/58 درصد حاصل‌شده است. جدول 18 میزان رضایت از مصالح ابنیه در محلات به تفکیک جنسیت را نشان می‌دهد(جدول 18).

جدول18. میزان رضایت از مصالح ابنیه در محلات به تفکیک جنسیت

رضایت از تسهیلات مسکن- در محله کارمندان میزان نارضایتی نزدیک به 20 درصد بوده است. درحالی‌که در محله اسلام‌آباد بیش از 80 درصد مردان و زنان ناراضی و کاملاً ناراضی می‌باشند. این موضوع در میان زنان به‌ویژه در محله اسلام‌آباد بیش‌تر می‌باشد که میزان آن برابر با 8/70 درصد بوده است. جدول 19، میزان رضایت از تسهیلات مسکن در محلات به تفکیک جنسیت را نمایش می‌دهد.

جدول19. میزان رضایت از تسهیلات مسکن در محلات به تفکیک جنسیت

جدول20. میزان رضایت از امنیت تردد در محلات به تفکیک جنسیت

رضایت از وضعیت کوچه و خیابان-سنجش وضعیت کوچه و خیابان یکی دیگر از زیرمعیارهای مهم شاخص‌های کالبدی است. در هر دو محله میزان رضایت از وضعیت کوچه و خیابان متفاوت بوده است. در محله کارمندان بیش از 40 درصد

درصد مردان و زنان از این وضعیت ناراضی و حدود 30 درصد راضی بوده‌اند. در محله اسلام‌آباد 8/43 درصد از مردان و 4/51 درصد زنان میزان رضایت در سطح متوسط حاصل‌شده است. در هر دو محله میزان نارضایتی زنان بیش‌تر از مردان بوده است(جدول21).

جدول21.میزان رضایت از وضعیت کوچه و خیابان در محلات به تفکیک جنسیت

رضایت از وضعیت دفع زباله در محله- از مهم‌ترین عوامل دیگر سنجش کیفیت زندگی است که رضایت از این امر بهبود کیفیت زندگی ساکنین را به همراه دارد. در محله کارمندان بیش از 50 درصد مردان و زنان راضی و کاملاً راضی و کم‌تر  از 10 درصد ناراضی بوده‌اند. در محله اسلام‌آباد 6/46 درصد مردان و 4/44 درصد

زنان میزان رضایت را تا حدودی ارزیابی کردند. در هر دو محله میزان نارضایتی زنان بیش‌تر  از مردان بوده که این میزان در محله کارمندان برابر با 6/8 درصد و در محله اسلام‌آباد 7/16 درصد حاصل‌شده است. جدول 22، میزان رضایت از وضعیت دفع زباله در محلات به تفکیک جنسیت را نمایش می‌دهد.

رضایت از امکانات اوقات فراغت- از مهترین فاکتورهای اساسی سنجش کیفیت زندگی شهروندان دسترسی و رضایت از امکانات اوقات فراغت در محلات شهری است. در محله کارمندان بیش از 50 درصد مردان و زنان ناراضی و کاملاً ناراضی و تنها 20 درصد راضی بودند. درحالی‌که در محله اسلام‌آباد بیش

از 75 درصد مردان و زنان ناراضی و کاملاً ناراضی ذکر کردند.. میزان نارضایتی در میان مردان بیش‌تر  از زنان بوده که در محله کارمندان 4/27 درصد و در محله اسلام‌آباد 3/49 درصد حاصل‌شده است. جدول 23، میزان رضایت از امکانات اوقات فراغت در محلات به تفکیک جنسیت را نمایش می‌دهد.

جدول23. میزان رضایت از امکانات اوقات فراغت در محلات به تفکیک جنسیت

رضایت از دسترسی به خدمات عمومی-دسترسی و رضایت از خدمات عمومی ازجمله دسترسی به حمل‌ونقل عمومی، آموزشی، بهداشتی و درمانی از زیرمعیارهای مهم بهبود کیفیت زندگی محلات شهری است. در محله اسلام‌آباد 30 درصد از مردان و زنان، از دسترسی به خدمات عمومی ناراضی و کاملاً ناراضی

و 30 درصد راضی بودند. درحالی‌که در محله کارمندان بیش از 40 درصد مردان و زنان راضی و کاملاً راضی و کم‌تر  از 20 درصد ناراضی می‌باشند. در هر دو محله میزان رضایت زنان بیش‌تر  از مردان بوده که میزان آن در محله کارمندان 40 درصد و در محله اسلام‌آباد 1/18 درصد حاصل‌شده است(جدول24).

جدول24.میزان رضایت از دسترسی به خدمات عمومی در محلات به تفکیک جنسیت

جدول 25، میانگین، انحراف معیار و خطای استاندارد میانگین شاخص‌های کیفیت زندگی به تفکیک محلات را نمایش می‌دهد. این جدول بیانگر آن است که در محله کارمندان شاخص‌های ابعاد مسکن(03/4)، تعداد اتاق(83/3)، کیفیت ابنیه(58/3)، مصالح ابنیه(54/3)، امنیت تردد(80/3)، وضعیت دفع زباله(85/3) و دسترسی به خدمات عمومی(38/3) بیش‌تر  از حد متوسط میانگین3،  بوده؛ بنابراین شاخص‌های کیفیت محیط کالبدی در سطح بالایی قرار داشته است. درحالی‌که در محله اسلام‌آباد شاخص‌های امنیت تردد(33/3)، وضعیت دفع زباله(05/3) و دسترسی به خدمات عمومی(03/3) بیش‌تر  از میانگین بوده و در سطح پایینی ازلحاظ این شاخص‌ها نسبت به محله کارمندان قرار

دارد. در مقابل میانگین شاخص‌های ابعاد مسکن(66/2)، تعداد اتاق(59/2)، کیفیت ابنیه(82/1)، مصالح ابنیه(72/1)، تسهیلات مسکن(40/1)، وضعیت کوچه و خیابان(83/2) و امکانات اوقات فراغت کم‌تر  از میانگین حاصل‌شده است. قابل‌ذکر است که میانگین بعضی از شاخص‌ها ازجمله کیفیت ابنیه، مصالح ابنیه، تسهیلات مسکن، و اوقات فراغت اختلاف چشمگیری با میانگین داشته که نشانگر نارضایتی از وضعیت کیفیت محیط کالبدی در محله اسلام‌آباد می‌باشد. در ادامه برای نشان دادن تفاوت معناداری هر یک از شاخص‌های کیفیت زندگی در محلات از آزمون T تک نمونه‌ای استفاده‌شده است.

جدول25. میانگین، انحراف معیار و خطای استاندارد میانگین شاخص‌های کیفیت زندگی به تفکیک محلات

جدول 26، بیانگر آن است که با سطح اطمینان 95/0 تفاوت معناداری میان میانگین شاخص‌های مورد بررسی با میانگین متوسط 3، وجود دارد. در محله کارمندان تنها شاخص تسهیلات مسکن با 145/0 تفاوت معناداری را با میانگین متوسط ندارد، لذا با توجه به مقدار آن‌که از ضریب خطا 05/0 بزرگ‌تر است، وضعیت آن در محله

کارمندان مطلوب نمی‌باشد. در محله اسلام‌آباد تنها شاخص وضعیت کوچه و خیابان، وضعیت دفع زباله و دسترسی به خدمات عمومی به ترتیب با 077/0، 610/0 و 733/0 تفاوت معناداری را با میانگین نشان نمی‌دهد و با توجه به مقدار آن‌ها که از ضریب خطا بزرگ‌تر است، وضعیت آن‌ها در محله اسلام‌آباد مطلوب نمی‌باشد.

جدول26. تفاوت‌های میانگین شاخص‌های کیفیت زندگی به تفکیک محلات

ارتباط بین ویژگی‌های شهروندان و کیفیت زندگی (بعد ذهنی) در محلات- بررسی ارتباط بین ویژگی‌های شهروندان و کیفیت زندگی در سطح محلات شهری نشان‌دهنده تأثیر متقابل این شاخص‌ها می‌باشد.. برای بررسی ارتباط معناداری از آزمون همبستگی پیرسون استفاده‌شده است. بر اساس آزمون آماری پیرسون سطح معناداری به‌دست‌آمده برای سرمایه‌های اجتماعی و کیفیت زندگی با سطح اطمینان 95 درصد 000/0 می‌باشد. به‌طوریکه

مقدار P (پیرسون) به‌دست‌آمده برابر 240/0 با سطح معناداری 0000/0 می‌باشد. با توجه به این‌که سطح معناداری به‌دست‌آمده کم‌تر  از مقدار استاندارد یعنی 01/0می‌باشد، بین سرمایه‌های اجتماعی و کیفیت زندگی ارتباط زیادی وجود دارد. سطح معناداری و ارتباط بین آن‌ها به‌صورت افزایشی بوده به‌طوری‌که هرقدر میزان سرمایه‌های اجتماعی تغییر کند میزان رضایت ذهنی از کیفیت زندگی ساکنین تغییر می‌یابد(جدول27).

جدول 27. همبستگی میان ویژگی‌های شهروندان و کیفیت زندگی با استفاده از آزمون پیرسون

تأثیر اشتغال زنان بر ویژگی‌های شهروندان و کیفیت زندگی محلات - جهت بررسی تأثیر اشتغال زنان بر ویژگی‌های شهروندان و کیفیت زندگی به تفکیک محلات از آزمون مقایسه میانگین جامعه‌ها(ANOVA) استفاده‌شده است. این آزمون برای تفاوت میانگین یک متغیر در بین بیش از دو گروه به کار می‌رود. با توجه به این‌که چند گروه شغلی مختلف زنان در نظر گرفته‌شده است و متغیر نیز شاخص ویژگی‌های شهروندان است، بهترین آزمون برای نشان دادن تفاوت‌ها در گروه‌های مختلف شغلی، آزمون واریانس یک‌طرفه یا آنوا است. جدول 28، میانگین ویژگی‌های شهروندان زن در گروه‌های مختلف شغلی را به تفکیک محلات نشان می‌دهد. در محله کارمندان میانگین این ویژگی‌ها در میان زنان دارای شغل آزاد20/2، خانه‌دار04/3، دانشجو05/3، دولتی97/2 و بازنشسته37/3 می‌باشد. بنابراین پایین‌ترین میانگین مربوط به

زنان دارای شغل آزاد و بالاترین آن مربوط به بازنشسته می‌باشد. میانگین گروه‌های شغلی خانه‌دار، دانشجو بازنشسته بالاتر از میانگین 3، بوده است به همین خاطر این گروه‌های شغلی تأثیر بیش‌تری نسبت به سایر گروه‌ها بر ویژگی‌های شهروندان در محله کارمندان دارند. در محله اسلام‌آباد میانگین آن‌ها در میان زنان بیکار1/3، آزاد28/3، خانه‌دار07/3، دانشجو43/2، دولتی97/2 و بازنشسته84/3 بوده است. بنابراین پایین‌ترین میانگین مربوط به زنان دانشجو بالاترین میانگین مربوط به گروه بازنشسته می‌باشد. میانگین گروه‌های بیکار، آزاد، خانه‌دار و بازنشسته نسبت به سایر بالاتر از میانگین 3 بوده است. بنابراین این گروه‌ها تأثیر بیش‌تری بر ویژگی‌های شهروندان در محله اسلام‌آباد دارند. می‌توان گفت که در هر دو محله بیش‌ترین میزان تأثیر در گروه‌های شغلی خانه‌دار و بازنشسته بوده است(جدول28).

جدول28. میانگین ویژگی‌های شهروندان زن در گروه‌های مختلف شغلی به تفکیک محلات

جدول 29، میانگین کیفیت زندگی در گروه‌های مختلف شغلی را به تفکیک محلات نشان می‌دهد. در محله کارمندان میانگین در میان تمام گروه‌های شغلی بالاتر از میانگین 3،  بوده که بیش‌ترین

میانگین مربوط به گروه شغلی بازنشسته (28/3) و کم‌تر ین آن مربوط به دولتی و خانه‌دار با 09/3 بوده است. بنابراین میانگین شاخص‌های کیفیت محیط کالبدی در محله کارمندان مطلوب بوده

است. در محله اسلام‌آباد میانگین تمامی شاخص‌ها در میان گروه‌های شغلی کم‌تر  از میانگین 3،  بوده است و پایین‌ترین میانگین در میان گروه دانشجو (06/2) و بالاترین آن مربوط به بیکار(45/2) می‌باشد. بدین ترتیب میانگین شاخص‌ها در محله اسلام‌آباد مطلوب نبوده؛ اشتغال گروه‌های مختلف شغلی بر کیفیت زندگی تأثیر چندانی ندارد.

جدول29. میانگین کیفیت زندگی در گروه‌های مختلف شغلی به تفکیک محلات

جدول30، معناداری تأثیر اشتغال زنان بر ویژگی‌های شهروندان و کیفیت زندگی در محله کارمندان را نشان می‌دهد. با توجه به این‌که میانگین آن‌ها در محله کارمندان مطلوب بوده اما اشتغال گروه‌های مختلف زنان بر ویژگی‌های شهروندان تفاوت معناداری

نداشته است و مقدار آن برابر 068/0 شده است. در محله کارمندان تفاوت معناداری میان تأثیر اشتغال و کیفیت زندگی در محله کارمندان وجود دارد که مقدار آن برابر با 001/0 که کوچک‌تر از 05/0 است. درنتیجه، اشتغال بر کیفیت زندگی تأثیر داشته است.

جدول30. تفاوت معناداری تأثیر اشتغال زنان بر ویژگی‌های شهروندان و کیفیت زندگی در محله کارمندان

در محله اسلام‌آباد اشتغال زنان بر ویژگی‌های شهروندان تأثیر داشته که مقدار آن برابر با 014/0 و این مقدار کوچک‌تر از 05/0 است . اما با توجه به این‌که در محله اسلام‌آباد مقدار Sig کیفیت

زندگی برابر با 0236/0 بوده است. بنابراین تفاوت معناداری میان اشتغال زنان و کیفیت زندگی وجود ندارد. درنتیجه اشتغال گروه‌های مختلف زنان بر کیفیت زندگی آن تأثیر نداشته است( جدول 31).

جدول31. تفاوت معناداری تأثیر اشتغال زنان بر ویژگی‌های شهروندان و کیفیت زندگی در محله اسلام‌آباد

بحث و نتیجه‌گیری

امروزه توجه به سرمایه اجتماعی تأثیر چشمگیری بر کیفیت زندگی داشته و بررسی آن ازجمله وظایف مدیران و برنامه‌ریزان شهری است. هدف اصلی این پژوهش ارزیابی تأثیر شهروندان بر کیفیت زندگی محلات شهری با تأکید بر جنسیت در محلات کم و خیلی مسئله‌دار شهر زنجان است. بر اساس نتایج پژوهش، در محله کارمندان میانگین شاخص‌های رضایت از سکونت، امنیت، حس تعلق به محله، میزان آگاهی از امور مختلف و تعداد جمعیت خانوار بیش‌تر  از حد متوسط میانگین3، بوده بنابراین این شاخص‌ها در حد متوسطی قرار دارد. در مقابل میانگین شاخص‌های روابط همسایگی، حضور در اجتماعات مختلف، مشارکت در امور محله و اوقات فراغت کم‌تر  از متوسط میانگین حاصل‌شده است. درحالی‌که در محله اسلام‌آباد میانگین شاخص‌های رضایت از سکونت، روابط همسایگی، حضور در اجتماعات مختلف، امنیت، حس تعلق و تعداد جمعیت خانوار بیش‌تر  از میانگین بوده و در حد متوسطی قرار داشته اما در بعضی از شاخص‌ها نسبت به محله کارمندان اختلاف داشته است و در مقابل میانگین شاخص‌های مشارکت در امور محله، میزان آگاهی از امور مختلف و اوقات فراغت کم‌تر از میانگین حاصل‌شده است. هم‌چنین، در هر دو محله میانگین شاخص‌های مشارکت در امور محله و اوقات فراغت کم‌تر از میانگین متوسط حاصل‌شده است.در محله کارمندان میانگین شاخص‌های ابعاد مسکن، تعداد اتاق، کیفیت ابنیه، مصالح ابنیه، امنیت تردد، وضعیت دفع زباله و دسترسی به خدمات عمومی بیش‌تر  از حد متوسط میانگین3  بوده؛ بنابراین شاخص‌های کیفیت زندگی در سطح بالایی قرار داشته است. در مقابل میانگین شاخص‌های تسهیلات مسکن و امکانات اوقات فراغت کم‌تر  از متوسط میانگین حاصل‌شده است. در محله اسلام‌آباد نیز شاخص‌های امنیت تردد، وضعیت دفع زباله و دسترسی به خدمات عمومی بیش‌تر  از میانگین بوده و در سطح پایینی ازلحاظ این شاخص‌ها نسبت به محله کارمندان قرار دارد و میانگین شاخص‌های ابعاد مسکن، تعداد اتاق، کیفیت ابنیه، مصالح ابنیه، تسهیلات مسکن، وضعیت کوچه و خیابان و امکانات اوقات فراغت کم‌تر از میانگین حاصل‌شده است. قابل‌ذکر است که میانگین بعضی از شاخص‌ها ازجمله کیفیت ابنیه، با با میانگین داشته که نشانگر نارضایتی از وضعیت کیفیت زندگی در محله اسلام‌آباد می‌باشد. هم‌چنین، بین ویژگی‌های شهروندان و کیفیت زندگی تفاوت معناداری وجود دارد و سطح معناداری و ارتباط بین آن‌ها به‌صورت افزایشی بوده به‌طوری‌که هرقدر میزان ویژگی‌های شهروندان تغییر کند میزان رضایت ذهنی از کیفیت زندگی ساکنین تغییر می‌یابد. جهت بررسی تأثیر اشتغال زنان بر ویژگی‌های شهروندان و کیفیت زندگی به تفکیک محلات از آزمون مقایسه میانگین جامعه‌ها(ANOVA) استفاده‌شده است. با توجه به این‌که چند گروه شغلی مختلف زنان در نظر گرفته‌شده است و متغیر نیز شاخص ویژگی‌های شهروندان است، بهترین آزمون برای نشان دادن تفاوت‌های گروه‌های مختلف شغلی، آزمون واریانس یک‌طرفه یا آنوا است. در محله کارمندان پایین‌ترین میانگین مربوط به زنان دارای شغل آزاد و بالاترین آن مربوط به بازنشسته می‌باشد. میانگین گروه‌های شغلی خانه‌دار، دانشجو بازنشسته بالاتر از میانگین 3،می‌باشد. لذا، این گروه‌های شغلی تأثیر بیش‌تری نسبت به سایر گروه‌ها دارند. در محله اسلام‌آباد نیز پایین‌ترین میانگین مربوط به زنان دانشجو بالاترین میانگین مربوط به گروه بازنشسته می‌باشد. میانگین گروه‌های بیکار، آزاد، خانه‌دار و بازنشسته نسبت به سایر بالاتر از میانگین 3، است. پس این گروه‌ها تأثیر بیش‌تری بر ویژگی‌های شهروندان در محله اسلام‌آباد دارند. در هر دو محله بیش‌ترین میزان تأثیر در گروه‌های شغلی خانه‌دار و بازنشسته می‌باشد. در محله کارمندان میانگین در میان تمام گروه‌های شغلی بالاتر بوده و بیش‌ترین میانگین مربوط به گروه شغلی بازنشسته و کم‌ترین آن مربوط به دولتی و خانه‌دار است. بنابراین شاخص‌های کیفیت زندگی در محله کارمندان مطلوب بوده است. درحالی‌که در محله اسلام‌آباد میانگین تمامی شاخص‌ها در میان گروه‌های شغلی کم‌تر از میانگین 3، می‌باشد. پایین‌ترین آن در میان گروه دانشجو و بالاترین آن مربوط به بیکاری می‌باشد. بدین ترتیب میانگین شاخص‌ها در محله اسلام‌آباد مطلوب نبوده؛ اشتغال گروه‌های مختلف شغلی بر کیفیت زندگی تأثیر چندانی ندارد. با توجه به این‌که میانگین شاخص‌های ویژگی‌های شهروندان و کیفیت زندگی در محله کارمندان مطلوب است اما اشتغال گروه‌های مختلف زنان تفاوت معناداری ندارد. لکن در محله کارمندان تفاوت معناداری میان تأثیر اشتغال و کیفیت زندگی وجود دارد. درحالی‌که در محله اسلام‌آباد اشتغال زنان بر ویژگی‌های شهروندان تأثیر داشته؛ اما تفاوت معناداری میان اشتغال زنان و کیفیت زندگی کالبدی وجود ندارد.