تحلیلی بر ریسک‌ها و مخاطرات مقاصدگردشگری، مطالعه موردی: بندرانزلی

طبق شواهد ارائه شده توسط سازمان جهانی گردشگری، در سال‌های آینده گردش مالی صنعت گردشگری جهان، با ارزش سرمایه یک هزار میلیارد دلار، از گردش مالی صنایع مهمی چون نفت و خودروسازی فراتر خواهد رفت (خادم و صارمی، 1391: 86). با این وجود، کشور ایران علی‌رغم دارا بودن جاذبه‌های متنوع طبیعی و فرهنگی، سهم کمی از درآمدهای گردشگری را داشته‌است. یکی از عوامل مهم در رشد و توسعه این صنعت، برنامه­ریزی بهینه امور مربوط به گردشگران است که نیازمند انجام مطالعات متعدد برای ارائه خدمات درخور و مناسب به آن‌ها است (غفاری، 1391: 26). از سوی دیگر، باید توجه ­داشت که شناسایی و تقویت عوامل ترغیب ­کننده و رفع عوامل بازدارنده سفر گردشگران به مقاصد گردشگری، یکی از مهم­ترین اولویت‌های مطالعاتی و پژوهشی در این زمینه به حساب می‌آید. به‌طور قطع، اقدام به شناسایی موانع و محدودیت­های موجود و اولویت­بندی آن‌ها و هم‌چنین، ارائه راهکارهای اجرایی و عملیاتی برای رفع و کم اثر نمودن و اصلاح امور مرتبط با صنعت گردشگری، این امکان را برای تصمیم­گیران و برنامه­ریزان در سطوح ملی و محلی به وجود می­آورد تا بتوانند منابع مالی، طبیعی، فرهنگی و نیروی انسانی خود را بر‌اساس نیازهای اصلی و محدودیت منابع، به ویژه در بخش مالی مدیریت­کرده و حداکثر بهره­برداری را بنمایند (رحیم­پور و کرباسی‌یزدی، 1390: 2). ریسک‌های استنباط­شده از سفر به مقاصد گردشگری را می‌توان به‌عنوان یکی از مهم­ترین عوامل بازدارنده برای سفر به مقاصد گردشگری دانست که نیازمند شناسایی و طبقه­بندی این ریسک­ها در مقاصد گوناگون است (رنجبریان، 1385: 73).

به‌طورکلی، می‌توان گفت گردشگران از سفر به مقاصد گردشگری که در مورد آن­ها احساس خطر کنند، پرهیز می­نمایند و مقاصدی را برای سفر انتخاب می­کنند که از بی­خطر بودن یا کم خطر بودن آن مقصد، مطمئن باشند. لذا، متخصصان صنعت گردشگری و مسئولان مربوطه در این صنعت، باید علاوه بر توسعه زیرساخت‌های مورد نیاز برای توسعه صنعت گردشگری، ریسک‌های استنباط­شده برای سفر به مقاصد گردشگری گوناگون را نیز به‌عنوان یکی از چالش­های عمده توسعه این صنعت مورد توجه قرار دهند (رنجبریان، 1385: 73 ؛ Kozak, 2007: 234).

بر این اساس، نوشتار حاضر با هدف شناسایی و اولویت­بندی عوامل ریسک­آفرین گردشگری از دیدگاه گردشگران در شهر بندرانزلی، به طرح مسأله پرداخته ­است. با شناسایی و طبقه­بندی این ریسک­ها، می‌توان مدیران و مسئولان گردشگری را در مدیریت و برنامه­ریزی امور گردشگران و اتخاذ تدابیری برای کاهش این ریسک­ها، یاری رساند. بنابراین، این پژوهش به دنبال پاسخ­گویی به این سوال است که اولویت­بندی عوامل ریسک‌آفرین گردشگری در شهر بندرانزلی از دیدگاه گردشگران چگونه است؟ و

مبانی نظری

مفهوم ریسک و انواع آن

به‌طورکلی، ریسک یک پدیده معمول و رایج است و هر فردی در زندگی، سطحی از آن را تجربه کرده­است و بر‌اساس استاندارد مدیریت، ریسک «اثر عدم اطمینان بر اهداف و مقاصد سازمان­ها و سیستم­ها» تعریف می‌‌شود (عسگری، 1388: 24). بر‌اساس مطالعات یتس^[1]، شاخص­های ریسک شامل سه قسمت است پتانسیل از دست­دادن،  سطح معناداری از دست­دادن و احتمال از دست­دادن (Pizam, 2004: 251) و می‌تواند با دو عنصر اصلی اثرات منفی و میزان خسارت واردشده و احتمالات وابسته به آن تعریف شود (Ye & Wen, 2009: 182). به‌طورکلی، این وضعیت نشانگر آن است که ریسک، مقوله­ای چندبعدی می‌باشد (Assmuth, 2010: 394) و سنجش آن دارای سه جزء اصلی شناسایی ریسک، تحلیل ریسک و ارزیابی ریسک می‌باشد (عسگری، 1388: 29؛ Brown, 2009: 36). شناسایی ریسک و ارزیابی آن دو مرحله بسیار حائز اهمیت تلقی می­شوند. شناسایی ریسک باید جامع باشد تا تمامی حوزه­های فعالیت کسب و کار طی زمان را دربرگیرد. حاصل این مرحله، فهرستی از حوادث به همراه توضیحاتی در مورد چرایی و چگونگی تأثیر این حوادث بر برنامه­ریزی کسب و کار است. ارزیابی ریسک به‌عنوان گام بعدی نیازمند تعیین جایگاه تقریبی و نسبی ریسک‌های شناسایی­شده و اظهارات قابل ارزیابی و اندازه­گیری در مورد تأثیر احتمالی هر یک از این ریسک‌ها و احتمال وقوع آن­ها است (نیاکان، 1392: 21).

به‌طورکلی، در ادبیات رفتار مصرف­کننده، هفت نوع ریسک گوناگون شناسایی شده­است که شامل ریسک عملیاتی، ریسک مالی، ریسک فیزیکی، ریسک روانشناختی، ریسک رضایت، ریسک اجتماعی و ریسک زمانی است (موون و مینور^[2]، 1394: 34). هر چند در طی سال­های گذشته، ریسک مرتبط با تروریسم به‌عنوان یکی از مهم­ترین ریسک­های مرتبط با انتخاب مقصد گردشگری مطرح شده­است اما ریسک­های استنباط شده دیگری هم در ارتباط با انتخاب مقصد گردشگری مطرح است که از آن جمله می‌توان به ریسک اتلاف وقت (احتمال این که مصرف این محصول بیش از حد زمان بر باشد)، ریسک عدم رضایت از سفر، ریسک مواجه شدن با مشکلات اجتماعی (ترس از این که خریدها مطابق با استانداردهای گروه مرجع نباشد)، ریسک روانی (ترس از این که محصولات سازگار با تصویر ذهنی خریداران نباشد)، ریسک عوامل فیزیکی (به آسیب­های فیزیکی برای مصرف­کنندگان اطلاق می‌‌شود و به‌عنوان نتیجه­ای از عملکرد محصول است)، ریسک ساختاری و عملکردی (شامل ریسک‌های شناسایی شده محصولات با احتمالاتی می­باشد که آن طور که انتظار می­رود اداره نمی­شوند)، ریسک مالی و اقتصادی (ریسک‌هایی که مربوط به پول­های سرمایه­گذاری شده می­باشد)، ریسک عدم ناپایداری­های سیاسی، ریسک جرم و جنایت و ریسک مسائل بهداشتی و سلامتی اشاره کرد (رنجبریان، 1385: 74؛ Kozak et al., 2007: 236؛Fuchs & Reichel, 2006: 84 ؛Fuchs & Reichel, 2011:267؛ Sönmez & Graefe, 1998: 123 ؛ Quintal et al., 2010: 798 ؛ Hsu & Lin, 2006: 973؛ Simpson & Siguaw, 2008: 320 ؛ Peattie et al., 2005: 400؛Lepp & Gibson, 2003: 607).

در زمینه موضوع این پژوهش، مطالعاتی متعددی در خارج و البته به‌طور محدود در داخل انجام پذیرفته­است. بر این اساس، نوشتار حاضر به دنبال آن است تا با بررسی مطالعات گذشته به استخراج عوامل مختلف ریسک­آفرین گردشگری پرداخته و سپس به ارزیابی آن­ها در محدوده مورد مطالعه بپردازد. برخی از مهم‌ترین مطالعات صورت­گرفته در این حوزه به شرح زیر می‌باشد: 

تسور^[3] و همکاران (1997)، در مقاله ای با عنوان " ارزیابی ریسک گردشگردی بر‌اساس مدل فازی " معیارهای شناسایی شده برای ریسک گردشگری را شامل ریسک حمل و نقل، ریسک نظم و قانون، ریسک بهداشتی، ریسک اقامتی، ریسک آب و هوایی، ریسک خدمات پزشکی، ریسک ایمنی و ریسک امنیت عنوان نمودند. براساس نتایج پژوهش آن‌ها در بین ریسک‌های مطرح شده، ریسک نظم و قانون، ریسک حمل و نقل و ریسک بهداشتی در ارزیابی اثرگذار بودند (Tsaur et al., 1997: 800).

فوچس و ریچل^[4] (2006)، در بررسی " درک و شناخت مقصد گردشگری، نمونه موردی: اسرائیل " شش فاکتور اصلی برای تجزیه و تحلیل به‌عنوان ریسک‌های درک­شده در مقصد مورد نظر را شناسایی نمودند. این عوامل شامل ریسک‌های انسانی، ریسک‌های مالی، کیفیت خدمات، اجتماعی- روانی، بلایای طبیعی، ریسک‌های مرتبط با آسیب به دارایی‌ها و مشکلات مربوط به غذا و آب و هوا می‌باشند. نتایج پژوهش آن‌ها حاکی از آن است که که ریسک‌های مقاصد گردشگری یک مفهوم چند بعدی است و امکان شناسایی ریسک‌هایی در ارتباط با این موضوع وجود دارد (Fuchs & Reichel, 2006: 89).

سیمسون و سیگو^[5] (2008)، در پژوهشی با عنوان "شناسایی خطرات سفر:دیدگاه گردشگران و مدیران" به بررسی و شناسایی ریسک‌های ادراک شده در سفر پرداختند. نتایج مطالعه آن‌ها حاکی از آن است که ریسک‌های فیزیکی و ساختاری و بهداشتی و سلامتی برجسته­تر و نمایان­تر است. در ریسک‌های فیزیکی به معیار تصادفات و ایمنی و امنیت و در ریسک‌های ساختاری به معیارهای حمل و نقل و جاده­ها توجه بیش‌تری شده ­است (Simpson & Siguaw, 2008: 320). سو و لین^[6] (2006)، نیز در مقاله ای با عنوان " استفاده از تکنیک‌های نظری مجموعه فازی برای تحلیل ریسک سفر: یک مطالعه تجربی " به موضوع ریسک از دیدگاه شناخت ذهنی توجه­کردند و این موضوع را مطرح نمودند که گردشگران و خریداران در خرید محصولات و مقاصد گردشگری احساس عدم اطمینان می­نمایند. در این تحقیق، از دو عامل احتمال و شدت برای تجزیه و تحلیل ریسک و به دست آوردن ماتریس ریسک استفاده کردند و سپس سطح ریسک از طریق این ماتریس را محاسبه نمودند. نتایج حاصل از پژوهش  نشان می­دهد که ریسک‌های مالی و فیزیکی دارای بیش‌ترین مقدار بودند (Hsu & Lin, 2006: 974).

لپ و گیبسون^[7] (2003)، در پژوهش خود با عنوان " وظیفه‌های توریستی ، ریسک درک شده و جهانگردی بین المللی " به بررسی تأثیر تجربه سفرهای قبلی بر استنباط گردشگران از ریسک­های گوناگون سفر پرداختند. ریسک­های مدنظر آنان در پژوهش شامل ریسک سلامتی، ریسک تروریسم و ریسک غذاهای ناشناخته بوده است (Lepp & Gibson, 2003: 606).

   فرجی سبکبار و همکاران (1392)، در پژوهشی با عنوان "ارزیابی سطح ریسک در فرایند توسعه سیستم های گردشگری، مطالعه موردی: شهرستان خرم آباد" به بررسی وضعیت ریسک‌های گردشگری و طبقه­بندی آن­ها در شهرستان خرم آباد پرداختند. در این پژوهش، ریسک بهداشتی و محیطی، ریسک تکنولوژیکی، ریسک اجتماعی و فرهنگی، ریسک عملکردی، ریسک ایمنی و امنیت، ریسک اقتصادی و مالی، ریسک سیاسی و حقوقی معرفی شدند. نتایج پژوهش آن‌ها نشان می‌دهد که بیش‌ترین مقدار شدت مربوط به ریسک‌های ساختاری و عملکردی می‌باشد (فرجی سبکبار و همکاران ، 1392: 123).

رنجبریان و همکاران (1392)، در پژوهشی تحت عنوان" طبقه‌بندی ریسک های استنباط شده از سفرهای خارجی و ارتباط آن با تجربه سفرهای قبلی به‌عنوان ابزاری برای مدیریت شهری و برنامه ریزی گردشگری " به طبقه­بندی ریسک­های استنباط­ شده گردشگران خارجی جهت سفر به شهر اصفهان و بررسی نقش تجربه سفرهای قبلی در استنباط از این ریسک­ها پرداختند. نتایج مطالعه آن‌ها نشان می­دهد که گردشگران خارجی سفر کرده به شهر اصفهان چهار نوع ریسک را تجربه کرده­اند که شامل ریسک­ سلامتی، ریسک فرهنگی و اجتماعی، ریسک سیاسی و اقتصادی است. هم‌چنین، بین گردشگرانی که برای اولین بار به شهر اصفهان سفر کرده­اند و گردشگرانی که قبلاً به دفعات متعدد به این شهر سفر کرده­اند، تفاوت معناداری از نظر ریسک‌های استنباط شده سیاسی، اقتصادی و سلامتی وجود دارد (رنجبریان و همکاران، 1392: 66).

خادم و صارمی (1391)، در مقاله ای با عنوان" طراحی مدل پیش­بینی ریسک گردشگری با استفاده از رویکرد فازی " ، مدلی جهت پیش­بینی ریسک توریسم در محیطی پیچیده و پویا ارائه نمودند. پس از شناسایی متغیرها در 10 دسته اصلی، به ارزیابی آن­ها در شهر تهران پرداختند. بر این اساس، تهران با 50 درصد (متوسط) ریسک گردشگری با منشأ انسانی محاسبه گردیده ­است (خادم و صارمی، 1391: 86).

به‌طورکلی، مجموعه­ای از ریسک‌های شناسایی­شده با توجه به بررسی مطالعات انجام شده در جدول 1، مطرح شده است.

جدول 1. ریسک‌های شناسایی­شده در پژوهش­ها و مطالعات گردشگری

مأخذ : مطالعات نگارندگان، 1396.

گردشگری و ریسک

با بررسی وضعیت گردشگری در کشورها و شهرهای پیشرو در جذب گردشگر، می­توان به وضوح مشاهده نمود به هر میزان که مقاصد گردشگری توانسته ­است از مقدار ریسک­های موجود در مسیر رشد صنعت بکاهند، به تناسب در توسعه این صنعت موفق بوده‌اند (خادم و صارمی، 1391: 86). با توجه به این­که گردشگری و صنعت گردشگری یکی از بهترین منابع کسب درآمد برای کشورها می­باشد و باعث اشتغال­زایی، رونق اقتصادی، تحصیل ارز، تبادل فرهنگ­ها و نزدیکی ملل به یکدیگر می­شود. از این‌رو، شاهد آن هستیم که طی سال‌های گذشته بسیاری از کشورهای جهان با درک موقعیت برتر صنعت گردشگری در میان الگوهای مختلف توسعه اقتصادی، در پی آن هستند تا شرایط توسعه گردشگری خود را گسترش دهند (Farahani & Henderson, 2009: 83).

ریسک‌ها از منظر سیستمی می‌توانند نظم اصلی سیستم یا قسمت­هایی از آن را مختل­کرده و پایداری آن را را برهم­زنند. به هر حال، کلیه فعالیت­های سیستماتیک، دارای یک سیستم باز می­باشند که به راحتی مورد حمله قرار می­گیرند و حوادث به راحتی می‌توانند آن­ها را تخریب کنند. توسعه گردشگری نیز از این قاعده مستثنی نیست (Glaesser, 2003: 14). گردشگری به لحاظ ماهیت و ابعاد متنوعش سبب گردیده­است تا ویژگی سیستماتیک به خود اختصاص دهد.

سیستم گردشگری از نوع سیستم­های باز می­باشد و هرگونه تغییر و دگرگونی در یک جزء، عامل تاثیرگذار بر سایر اجزا است که در ارتباط متقابل با همدیگر هستند و با سیستم­های محلی، منطقه­ای، ملی و بین­المللی در ارتباط متقابل قرار دارند (معصومی، 1388: 64 ؛  Ritchie, 2009: 11؛ گلاسر، 2003: 16 ؛ قاسمی، 1390: 3). هم‌چنین، بر‌اساس نظر رایف ویبر، فعالیت‌های مربوط به گردشگری در سطح منطقه همانند سایر سیستم­های محلی و منطقه­ای، از نوع سیستم­های انسان‌ساخت و پیچیده می­باشد­ (Aschauer, 2010: 4) و دارای ویژگی­هایی از قبیل مبهم بودن و نامطمئن بودن هستند (Hsu & Lin, 2006: 968). کنترل و برنامه­ریزی این نوع سیستم­ها نیز مشکل­تر از سیستم­های ساده و جبری است. در نتیجه، قطعیت آن­ها کم‌تر و پیش­بینی نتایج آن­ها بیش‌تر متکی بر احتمالات است و ریسک‌ها نه تنها زیرساخت‌های گردشگری یک مقصد گردشگری را دچار آسیب می­کنند، بلکه تصویر مقصد، بنیان­های اقتصادی، سیاسی و غیره را مورد تهدید جدی قرار می­دهند (Aschauer, 2010: 4).

به‌طورکلی، کاهش ریسک­های استنباط شده، نزدیک کردن ریسک­های استنباط شده به میزان واقعی ریسک­ها و ارائه یک وجه مناسب از مقاصد گردشگری برای گردشگران، به‌عنوان یکی از عوامل مؤثر بر انتخاب مقاصد گردشگری به شمار می­آیند (رنجبریان، 1385: 72 ؛ Kozak et al., 2007: 238). علاوه بر این، ریسک­های استنباط شده از سفر به مقاصد گردشگری، می‌تواند تصویر ذهنی مقصد مورد نظر را به‌طور منفی تحت تأثیر قراردهد. تصویر ذهنی از مقصد گردشگری به‌عنوان یکی از مهم­ترین موضوعات قابل بحث در تحقیقات بازاریابی گردشگری به حساب می­آید (منصوری­موید و سلیمانی، 1391: 96). بنابراین، به نظر می­رسد مطالعه ریسک­های استنباط شده از سفر به مقاصد گردشگری و تلاش برای کاهش این ریسک­ها نه تنها می‌تواند موجب افزایش سفر به آن مقصد شود، بلکه می‌تواند تصویر ذهنی آن مقصد را تحت تأثیر قرار دهد (مون و مینور، 1394: 46). لذا، کلیه سازمان­ها و سیستم­ها در هر سطحی از عملکرد و در هر زمان و مکان، با دامنه­ای از ریسک‌ها که بر کارکرد آن­ها و دستیابی به اهدافشان تاثیر می­گذارد، مواجه می‌باشند (عسگری، 1388: 5). از این­رو، ریسک‌ها را نمی‌توان به‌طورکامل حذف کرد، بلکه می‌توان آن­ها را به شکل بهتری مدیریت نمود تا آسیب­پذیری آن­ها کاهش­ یابد. بر‌اساس نظریات اسمیت^[8](1995)، چنین رویکردی اغلب منجر به پایه­گذاری رویکردی به اسم ارزیابی و مدیریت ریسک می­گردد تا عناصر و عوامل ریسک یا آسیب­پذیری به جوامع انسانی و اموال آن­ها را کاهش­دهند (Ritchie, 2009: 97).

محدوده مورد مطالعه

بندرانزلی یکی از شهرستان­های تابعه استان گیلان و مرکز آن شهر بندرانزلی است که بین 49 درجه و 12 دقیقه تا 49 درجه و 37 دقیقه طول شرقی و 37 درجه و 34 دقیقه تا 37 درجه و 25 دقیقه عرض شمالی قرار گرفته است و از شهرستان کناره­های جنوب دریای خزر می­باشد ( افراخته و آقایی­زاده، 1390: 74). طول خط ساحلی مفید این شهرستان 40 کیلومتر است و بر‌خلاف ساحل مازندران، کم‌تر مورد تعرض سازمان­های دولتی و خصوصی قرار گرفته­ است. شهر بندرانزلی از گذشته­های دور به دلیل نقش بندری، همیشه مورد توجه تجار و بازرگانان بوده است و از طرفی مقصد گردشگران طبقه متوسط ایرانی بوده که به صورت گروه­های خانوادگی مسافرت می­کنند. جذابیت­های گردشگری در انزلی مشتمل بر جذابیت­های طبیعی ویژه و منحصر به فرد (چون تالاب انزلی، سواحل ماسه­ای و نسبتا بکر، جنگل و نواحی حاشیه تالاب، اقلیم مناسب، فضا­های گردشگری طبیعی درون شهری) و جذابیت‌های تاریخی- فرهنگی (هم‌چون بازار­های هفتگی، آداب

و رسوم خاص، الگوی غذایی ویژه، پل­ها، اسکله بندر، ساختمان‌های تاریخی و ... ) و جذابیت­های انسان ساخت و اقتصادی (چون منطقه آزاد انزلی، مراکز خرید و ....) می­باشد (ضرغام و حاجی‌محمد­امینی، 1390: 106). موقعیت استقرار ناحیه و محصور بودن بین کوه و دریا، از دیگر ویژگی­های آن است که سبب افزایش گردشگران شده­است (آمار و برنجکار، 1388: 17). شکل 1، موقعیت سیاسی شهر بندرانزلی را نشان می‌دهد.

روش انجام پژوهش

با توجه به ماهیت موضوع پژوهش، روش تحقیق از نوع توصیفی- تحلیلی می­باشد. اطلاعات موردنیاز به صورت میدانی از طریق پرسشنامه و هم‌چنین به صورت کتابخانه­ای از طریق مراجعه به اسناد، مجلات و کتب مرتبط با موضوع، به­دست آمده است. به منظور تعیین حجم نمونه، از روش کوکران استفاده شده است. در این راستا، حجم جامعه آماری برابر با 620742 نفر (مرکز آمار ایران، 1395) و حجم نمونه مورد مطالعه شامل 384 نفر از گردشگرانی است که در بهار 1395 به شهر بندرانزلی وارد شده­اند. به منظور گردآوری داده­ها از پرسشنامه­ای حاوی 36 سوال برای شناسایی عوامل ریسک­آفرین گردشگری از سوی گردشگران استفاده گردیده ­است. این پرسشنامه، بر‌اساس طیف پنج امتیازی لیکرت تنظیم­ و برای تبدیل پاسخ­های کیفی به مقادیر کمی، از روش وزن­دهی (بسیار کم برابر 1، کم برابر 2، متوسط برابر 3، زیاد برابر 4 و بسیار زیاد برابر 5) بهره گرفته­شده است.

برای سنجش روایی این پرسشنامه، از روایی محتوایی استفاده گردیده است. بدین منظور، پرسشنامه مورد نظر در اختیار 5 نفر از کارشناسان و مسئولان ذی­ربط قرار گرفت و سپس با اعمال برخی اصلاحات، پرسشنامه نهایی شد. برای سنجش پایایی پرسشنامه نیز از ضریب آلفای کرونباخ استفاده شد. نتایج این ضریب نشان می­دهد ضریب آلفای کرونباخ برای این پرسشنامه 76/0 می­باشد که ضریب قابل قبولی است. برای شناسایی ریسک‌های استنباط شده از تحلیل عاملی اکتشافی بهره گرفته شده ­است.هم‌چنین، قبل از انجام تحلیل عاملی اکتشافی جهت حصول اطمینان از این که آیا می‌توان از داده­های موجود برای تحلیل عاملی اکتشافی استفاده نمود و این که آیا تعداد داده­ها برای تحلیل عاملی اکتشافی مناسب هستند، از آزمون بارتلت و شاخص کفایت حجم نمونه (KMO)^[9]استفاده شد. در پایان، جهت اولویت­بندی ریسک‌های شناسایی شده، آزمون آماری فریدمن به کار گرفته شد.

یافته‌ها

طبق یافته­های تحقیق، 41 درصد پاسخگویان زن و 59 درصد را مردان تشکیل داده­اند. به لحاظ سنی، 26 درصد از پاسخگویان در رده سنی 15 تا 25 سال، 31 درصد 26 تا 35 سال، 20 درصد در 36 تا 45 سال، 15 درصد 46 تا 55 سال و 8 درصد 56 سال به بالا قرار داشتند. به لحاظ میزان تحصیلات، 9 درصد از آنان زیر دیپلم، 18 درصد دارای مدرک دیپلم، 24 درصد دارای مدرک فوق دیپلم، 28 درصد دارای مدرک لیسانس، 17 درصد دارای مدرک فوق­لیسانس و 4 درصد دارای مدرک دکتری می­باشند.

جدول 2، نتایج آزمون بارتلت و شاخص کفایت حجم نمونه (KMO) را نشان می‌دهد. بر­این­اساس، میزان شاخصKMO بیش از 6/0 می‌باشد که نشان­دهنده کافیت داده‌های مورد نظر برای تحلیل عاملی می­باشد. هم‌چنین، مقدار معناداری آزمون بارتلت کوچک­تر از 05/0 بوده است و بر‌اساس آن می‌توان گفت که تحلیل عاملی اکتشافی برای این منظور مناسب است و فرض شناخته­ شده بودن ماتریس همبستگی، رد می­گردد. لذا، با توجه به جدول 2، می‌توان اطمینان داشت که ایجاد یک ساختار عاملی از داده­های جمع­آوری شده، امکان­پذیر است.

جدول 2. نتایج آزمون بارتلت و شاخص KMO

در مرحله بعد، جهت تشخیص این که هر یک از متغیرهای مشاهده شده با کدام عامل اکتشافی در ارتباط است و چه ریسک‌هایی استخراج می‌‌شود، از تحلیل عاملی اکتشافی استفاده شده است. به این منظور، با استفاده از روش تحلیل مؤلفه‌های اصلی و انتخاب روش چرخش اکویمایکس، شش شاخص یا ریسک اصلی برای گردشگران کشف و نام‌گذاری گردید. که

   لازم به ذکر است که برای اطمینان بیش‌تر بارهای عاملی زیر 5/0 حذف شده است. هم‌چنین، میزان درصد واریانس تبیین شده و میزان آلفای کرونباخ جهت سنجش میزان سازگاری درونی سوال‌هایی که یک عامل را می‌سنجند، محاسبه شده است. نتایج تحلیل عاملی اکتشافی در جدول (3) بیان شده است.

جدول 3. نتایج تحلیل عاملی اکتشافی

بر‌اساس جدول 3، شش متغیر شامل ریسک ناشی از ناامنی اماکن اقامتی، ریسک ناشی از ناامنی وسایل حمل و نقل، ریسک ناشی از تصادفات جاده‌ای، ریسک ناشی از سرقت، ریسک ناشی از جرم و جنایت، ریسک ناشی از بی­نظمی و بی­قانونی، در یک گروه قرار گرفته شده است و ریسک ایمنی و امنیت نام‌گذاری گردیده­اند. این شش متغیر، در مجموع  61/59 درصد از تغییرات ریسک ایمنی و امنیت را تبیین کردند.

سه متغیر نیز شامل ریسک ناشی از عدم پاکیزگی محیط، ریسک ناشی از بی‌کیفیتی و ناسالم بودن غذا و ریسک ناشی از بیماری­های اپیدمی، در یک گروه قرارگرفته شده است و ریسک بهداشت و سلامت نام­گذاری گردیده­اند. این سه متغیر، در مجموع توانسته­اند 32/54 درصد از تغییرات ریسک بهداشت و سلامت را تبیین کنند.

در همین راستا، سه متغیر شامل ریسک ناشی از هزینه بالای خدمات، ریسک ناشی از اتلاف زمان، ریسک ناشی از نوسانات قیمتی، در یک گروه قرار­گرفته و ریسک اقتصادی و مالی نام­گذاری گردیده­اند. این سه متغیر در مجموع توانسته­اند 54/66 درصد از تغییرات ریسک اقتصادی و مالی را تبیین کنند. هم‌چنین، چهار متغیر شامل ریسک ناشی از اختلاف فرهنگی، ریسک ناشی از اختلاف مذهبی، ریسک ناشی از تفاوت زبانی، ریسک ناشی از عدم وجود قوانین حمایت از گردشگر، در یک گروه قرارگرفته شده است و ریسک فرهنگی و اجتماعی نام­گذاری گردیده­اند. این چهار متغیر، در مجموع توانسته­اند 25/61 درصد از تغییرات ریسک فرهنگی و اجتماعی را تبیین کنند. شش متغیر نیز شامل ریسک ناشی از کمبود یا فقدان اماکن اقامتی مطلوب، ریسک ناشی از کمبود یا فقدان تجهیزات حمل و نقل مطلوب، ریسک ناشی از کمبود یا فقدان خدمات درمانی مناسب، ریسک ناشی از کمبود یا فقدان امکانات تفریحی، ریسک ناشی از کمبود یا فقدان جاذبه‌‌های امکانات تفریحی، ریسک ناشی از کمبود یا فقدان جاذبه‌‌های گردشگری، ریسک ناشی از کمبود یا فقدان شرکت‌های گردشگری و راهنمایان تور، در یک گروه قرارگرفته و ریسک امکانات و خدمات نام­گذاری گردیده­اند. این شش متغیر، در مجموع توانسته­اند 21/58 درصد از تغییرات ریسک امکانات و خدمات را تبیین کنند.

در نهایت، شش متغیر نیز شامل ریسک ناشی از وقوع سیل، ریسک ناشی از وقوع زلزله، ریسک ناشی از وقوع یخبندان، ریسک ناشی از تابش شدید آفتاب، ریسک ناشی از بارش­های شدید، ریسک ناشی از وزش بادهای شدید، در یک گروه قرار گرفته شده است و ریسک بلایای طبیعی نام­گذاری گردیده­اند. این شش متغیر، در مجموع توانسته‌اند 58/69 درصد از تغییرات ریسک بلایای طبیعی را تبیین کنند. هم‌چنین، مطابق با جدول (3)، در راستای سنجش پایایی سوال‌ها پرسشنامه، ضریب آلفای کرونباخ برای شاخص "ایمنی و امنیت" برابر با 72/0 به دست آمده ­است. این ضریب برای شاخص "بهداشت و سلامت" برابر با 79/0، شاخص "اقتصادی و مالی" برابر 74/0، شاخص "فرهنگی و اجتماعی" برابر 78/0، شاخص "امکانات و خدمات" برابر 82/0 و شاخص "بلایای طبیعی" برابر با 70/0 محاسبه گردیده ­است.

با در نظر گرفتن حداقل ضریب آلفای 7/0 برای پایا بودن متغیرها، ملاحظه می­گردد که ضریب فوق در تمامی شش شاخص مورد بررسی، بیش‌تر از 7/0 می‌باشد که نشان­دهنده پایایی مناسب سوال‌ها می­باشد. پس از شناسایی و گروه­بندی ریسک‌ها، به منظور اولویت­بندی احتمال وقوع آن­ها، از آزمون آماری فریدمن استفاده شده­است. جدول (4)، نتایج آزمون آماری فریدمن را نشان می­دهد. در روش مزبور، فرض برابری رتبه میانگین متغیرهای 28گانه به محک آزمون گذاشته می‌‌شود.

جدول 4. آزمون آماری فریدمن متغیرها

مطابق با جدول 4، چون سطح معنی­داری آزمون کوچک­تر از میزان خطا است، فرض H0 رد می‌‌شود. بنابراین، در سطح اطمینان 95 درصد، می‌توان اظهار نمود که رتبه میانگین متغیرها با هم برابر نیستند. به عبارت دیگر، برخی از متغیرها نسبت به متغیرهای دیگر از میزان اهمیت بیش‌تری برخوردار هستند.

مطابق با جدول 5، شاخص­ها و متغیرهای مورد بررسی، بر‌اساس نتایج حاصل از آزمون فریدمن، رتبه­بندی گردیده­اند. بدین صورت که رتبه یک به معنی بیش‌ترین احتمال وقوع ریسک ­می‌باشد و با افزایش رتبه، از احتمال وقوع ریسک‌ها، کاسته می‌‌شود. در پایان نیز کلیه ریسک‌های مورد نظر به منظور برنامه­ریزی و اقدام مناسب در جهت کاهش آن­ها، طبق جدول 6، در چهار اولویت دسته­بندی شدند و در ادامه به تحلیل هر یک از شاخص­ها و متغیرها مطابق با نتایج حاصل شده در جدول 5 و 6 پرداخته شده­است.

شاخص اقتصادی و مالی با بیش‌ترین میانگین 85/2، به لحاظ احتمال وقوع در رتبه اول قرار گرفته ­است. باید گفت این شاخص،  ریسک‌های ناشی از هزینه بالای خدمات، اتلاف زمان، و  نوسانات قیمتی را شامل می‌‌شود. یافته­ها حاکی از آن است که همواره با افزایش سفرها در فصل بهار و به‌ویژه در تعطیلات نوروزی، شهرهای ساحلی و از آن جمله شهر بندرانزلی پذیرای تعداد زیادی از گردشگران می­باشد که با فراتر رفتن از ظرفیت تحمل آن، با کمبود امکانات و خدمات مواجه می­گردد. در این میان، دور از انتظار نیست که افزایش تقاضا و محدودیت عرضه امکانات و خدمات، موجب نوسانات قیمتی و بالا­رفتن هزینه­ها می­گردد. در بین متغیرهای شاخص اقتصادی و مالی، ریسک‌های ناشی از هزینه بالای خدمات و هم‌چنین اتلاف زمان، هر دو با میانگین 92/2، بیش‌ترین احتمال وقوع را از نظر گردشگران دارند.

شاخص امکانات و خدمات با میانگین 48/2 در رتبه دوم جای دارد. این شاخص، ریسک‌های ناشی از کمبود یا فقدان اماکن اقامتی مطلوب، کمبود یا فقدان تجهیزات حمل و نقل کافی، کمبود یا فقدان خدمات درمانی مناسب، کمبود یا فقدان امکانات تفریحی، کمبود یا فقدان جاذبه‌های گردشگری و کمبود یا فقدان شرکت‌های گردشگری و راهنمایان تور را شامل می­گردد. دلیل استنباط و قرارگیری این شاخص در رتبه دوم از نظر احتمال وقوع را نیز باید با عدم توازن میان تعداد گردشگران ورودی به شهر انزلی میزان امکانات و خدمات موجود در شهر، مرتبط دانست. این­طور استنباط می‌‌شود که با توجه به این­که انزلی مورد استقبال بسیاری از گردشگران از نقاط مختلف کشور می‌باشد، اما امکانات و خدمات آن هنوز جوابگوی گردشگران کنونی نمی­باشد. به این ترتیب همواره گردشگران با ریسک ناشی از کمبود یا فقدان امکانات و خدمات مواجه هستند که از آن جمله اماکن اقامتی، خدمات تفریحی و تجهیزات حمل‌و‌نقل مطلوب قابل ذکر می­باشد. در بین متغیرهای شاخص امکانات و خدمات، از نظر گردشگران احتمال وقوع ریسک ناشی از کمبود یا فقدان اماکن اقامتی مطلوب با میانگین 24/3، بیش‌تر از سایر ریسک‌ها می­باشد.

شاخص ایمنی و امنیت با میانگین 08/2، رتبه سوم را به خود اختصاص داده است. این شاخص، ریسک‌های ناشی از ناامنی اماکن اقامتی، وسایل حمل و نقل، تصادفات جاده‌ای، سرقت، جرم و جنایت، بی­نظمی و بی­قانونی را شامل می‌‌شود. مسأله ایمنی و امنیت یکی از اولین مواردی است که معمولا گردشگران قبل از تصمیم به مسافرت، در خصوص آن کسب اطلاع می­نمایند. نتایج حاکی از آن است که در بین متغیرهای این شاخص، با توجه به سابقه تصادفات جاده‌ای به خصوص در تعطیلات نوروزی، ریسک ناشی از تصادفات جاده‌ای با میانگین 87/2، بیش‌ترین احتمال وقوع را از نظر گردشگران دارد. در این میان، بی­نظمی و بی­قانونی برخی رانندگان وسایل نقلیه، کیفیت پایین جاده­ها و هم‌چنین وسایل حمل و نقل، از جمله دلایلی است که احتمال وقوع تصادفات جاده‌ای را از نظر گردشگران افزایش داده ­است.

شاخص بهداشت و سلامت با میانگین 77/1، در رتبه چهارم قرار دارد. این شاخص، ریسک‌های ناشی از عدم پاکیزگی‌محیط، غذای ناسالم و بی کیفیت و بیماری­های واگیردار را شامل می‌‌شود. به نظر می‌رسد که در خصوص شاخص بهداشت و سلامت، احتمال وقوع ریسک‌های مذکور، از نظر گردشگران چندان زیاد نمی­باشد. البته، در بین متغیرهای شاخص بهداشت و سلامت، ریسک ناشی از عدم پاکیزگی محیط با میانگین 01/2، نسبت به سایر ریسک‌ها، جایگاه بالاتری را به خود اختصاص داشته­است. در این خصوص، شواهد حاکی از آن است که عدم رعایت بهداشت از سوی برخی گردشگران و رهاکردن زباله­ها در اطراف معابر، نوار ساحلی، پارک­ها و فضای سبز و غیره همواره از جمله چالش‌های جدی حضور گردشگران، به­ویژه به صورت انبوه، در مقصدها بوده­ است.

شاخص بلایای طبیعی با میانگین 74/1، در رتبه پنجم واقع‌ شده است. این شاخص ریسک‌های ناشی از وقوع سیل، وقوع زلزله، وقوع یخبندان، تابش شدید آفتاب، بارش­های شدید و وزش بادهای شدید را شامل می‌‌شود. نتایج نشان می­دهد که ریسک‌های مربوط به شاخص بلایای طبیعی، از نظر گردشگران از احتمال وقوع پایینی برخوردار است. دلایل آن را می‌توان شرایط اقلیمی نسبتا مطلوب شهرهای شمالی، به‌ویژه شهر بندرانزلی در فصل بهار دانست که احتمال وقوع مواردی هم‌چون یخبندان، تابش شدید آفتاب، بادهای شدید را کاهش می­دهد. در بین متغیرهای شاخص بلایای طبیعی، ریسک ناشی از بارش­های شدید با میانگین 03/2 از نظر گردشگران بیش‌ترین احتمال وقوع را دارا است که دلیل آن را می‌توان ناشی از طبیعت شهرهای ساحلی دانست که همواره بیش‌ترین بارش ها را به خود اختصاص می­دهند. 

در پایان، شاخص فرهنگی و اجتماعی با میانگین 26/1، کم‌ترین احتمال وقوع را داشته است و در رتبه ششم (آخر) می‌باشد. این شاخص، ریسک‌های ناشی از اختلاف فرهنگی، اختلاف مذهبی، تفاوت زبانی و عدم وجود قوانین حمایت از گردشگر را شامل می‌‌شود. نتایج نشان می‌دهد که گردشگران احتمال وقوع ریسک‌های مربوط به شاخص فرهنگی و اجتماعی را در مقایسه با دیگر شاخص­ها، پایین­تر استنباط نموده­اند که نشان از فقدان یا میزان پایین اختلاف میان گردشگران و اهالی شهر بندرانزلی، از نظر معیارهایی هم‌چون فرهنگی و مذهبی و تفاوت زبانی دارد. در بین متغیرهای شاخص فرهنگی و اجتماعی، ریسک ناشی از اختلاف فرهنگی با میانگین 01/2، از نظر گردشگران احتمال وقوع بیش‌تری نسبت به سایر ریسک‌ها دارد.

جدول 5. رتبه بندی عوامل ریسک‌آفرین گردشگری

جدول 6. اولویت بندی عوامل ریسک‌آفرین گردشگری در شهر بندرانزلی

بحث و نتیجه­گیری