تحلیل ساختارهای اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، محیطی و نهادی در رشد و توسعه گردشگری شهری، مطالعه موردی: شهر گلوگاه

مقدمه

امروزه گردشگری به‌عنوان یک رویکرد اقتصادی پویا و دارای ویژگی‌های بارز و منحصر به فرد، ‌به یکی از بزرگترین و پرمنفعت‌ترین صنایع در اقتصاد جهان تبدیل شده است (احمدی، ‌1397: 80).

صنعت گردشگری، یک صنعت بسیار رقابتی با فعالیت مبتنی بر مقصد می‌باشد که در هر منطقه با توجه به منابع طبیعی، ‌فرهنگی و برساخت­های آن متفاوت است (Kevin, 2019: 321). ‌

حدود 18 درصد از فعالیت­های اقتصادی را تولید می­کند. بدون ­تردید به‌عنوان یک صنعت پناهگاه امن برای کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه شناخته شده است (Matthew, 2018: 2)

گردشگری تأثیر مثبتی بر اقتصاد، ‌جامعه، ‌فرهنگ و محیط زیست دارد. ازجمله سهم آن در تولید ناخالص داخلی، ‌بهبود زیرساخت­ها، ‌حفاظت و بازسازی فرهنگ و افزایش آگاهی محیط ­زیستی. علاوه بر آن، ‌یک روش مؤثر برای کاهش فقر در برخی از جوامع سنتی محسوب می­گردد؛ زیرا مشاغل مختلفی را نسبت به معیشت سنتی و نیز فرصت‌های فروش محصولات محلی به وجود می­آورد(Lee, 2019: 368).

توسعه گردشگری فرصت­های شغلی مستقیم و غیرمستقیم ایجاد کرده و باعث کاهش کسری بودجه دولت می‌‌گردد. در عین حال، ‌ منجر به افزایش درآمد حاصل از مالیات برای اجرای فعالیت­های اقتصادی می‌شود (Dogru, 2018: 425). همچنین در حفظ صلح و نظم و به حداقل رساندن فاصله فرهنگی درک شده بین گردشگران و میزبانان، ‌نقش زیادی ایفا می‌کند. با این‌حال، ‌چنین مزایایی بدون صرف هیچ هزینه‌‌ای به‌دست نمی­آید و ممکن است در یک منطقه، ‌منجر به مسائل مختلف اجتماعی و زیست‌محیطی مانند ترافیک و آلودگی شود (Fan, 2019: 4).

کارشناسان اقتصادی معتقدند که گردشگری تنها بخشی از مجموعه عظیم اقتصاد است که در حد بسیار زیادی با رگه­های فرهنگی گره خورده است؛ زیرا از یک سو تا حد مطلوبی موجبات آشنایی فرهنگ­ها، ‌تمدن­ها، ‌نژادها، ‌سرزمین­ها، ‌اقوام و گویش‌های مختلف را با یکدیگر فراهم می­سازد و از سوی دیگر می­تواند یکی از منابع کسب درآمد برای کشورهای مختلف باشد (اکبریان‌، ‌1394: 23). در همین راستا، ‌بسیاری از محققان، ‌شاخص­های پشتیبانی از توسعه گردشگری پایدار[1] را مشخص نموده­ و مفاهیم عملی را برای مدیریت گردشگری مبتنی بر جامعه پیشنهاد داده­اند.

مسلم است که نادیده گرفتن نقش جوامع در تصمیم‌گیری    بر روند اجرای آن، ‌مانع توسعه گردشگری پایدار در میراث جهانی

می­شود و شرایطی را فراهم می­کند که نگرش­ها و رفتار‌های ضد

گردشگری را ایجاد گردد (Olya et al., 2017: 763).

گردشگری یک کسب و کار آینده­نگر است که می‌‌تواند جنبه اقتصادی و بنابراین کسب و کار را به ارمغان بیاورد و می‌تواند فرصت‌های شغلی را فراهم آورد (Pramanik, 2017: 2).

برنامه­ریزان در دو دسته اصلی به منظور افزایش درآمد گردشگری فعالیت می­کنند:

 اول: افزایش رضایت گردشگران و ترویج لذت و کیفیت تجربه گردشگری و دوم: تلاش برای محافظت از جامعه میزبان .(Mirtaghian Rodsari, 2019: 132)

اثرات منفی اجتماعی و فرهنگی گردشگری بسیار دشوار بوده و گاهی مربوط به کیفیت زندگی، ‌ارزش­ها، ‌هنجارها، ‌جامعه و آسیب­های محیطی می‌‌شود(Pramanik, 2017: 2).

این صنعت در اثرگذاری و اثرپذیری متقابل با شهر و در یک سیستم انسان‌ محیط می‌تواند منجر به توسعه پایدار شهر شود. با توجه به این‌که توسعه پایدار به‌عنوان جریانی مداوم در تغییرات اقتصادی‌ اجتماعی و زیست‌محیطی برای افزایش و ترقی رفاه مستمر کل اجتماع تعریف می­شود و پویشی چند بعدی است. ‌توسعه آن، ‌زمانی پایدار و منجر به توسعه پایدار شهری می­شود که مخرب نبوده و امکان حفظ منابع آب و خاک، ‌منابع ژنتیکی، ‌گیاهی و جانوری را برای آیندگان فراهم آورد (فنی، ‌1393: 41).

ساختار گردشگری مجموعه‌‌ای از امکانات، ‌تسهیلات و قوانین، ‌عناصر خدماتی (اقامتی، ‌پذیرایی، ‌دفاتر خدمات مسافرتی، ‌فروش و.‌..) حمل و نقل، ‌شرکت­ها و سازمان­های گردشگری و.‌.. می­باشند که به همراه جاذبه­ها به‌عنوان عوامل عرضه، ‌سیستم گردشگری یک مکان را تشکیل و نیازهای گردشگران را در مقصد برآورده می­سازند (وارثی و همکاران، ‌1390: 52). یک شهر سالم و توسعه‌یافته نیز با فراهم‌سازی ساختارهای مورد نیاز می­تواند زمینه جذب بهتر و ‌بیش‌‌تر گردشگر و بهره­مندی از مزایای اقتصادی آن‌را فراهم نماید (هادیانی و همکاران، ‌1390: 25).

فلسفه گردشگری پایدار نشأت گرفته از توسعه پایدار می‌‌باشد و با توجه به این‌که توسعه پایدار از اصول و مبانی پیشرفت اقتصادی، ‌اجتماعی، ‌فرهنگی و سیاسی در جهان محسوب می‌شود و به‌دلیل نقشی که گردشگری می‌تواند در این زمینه به‌خصوص در کشورهایی مانند ایران ایفا نماید، ‌اهمیت و ضرورت توجه به آن‌‌‌را نشان می‌‌‌‌دهد.

شهر گلوگاه نیز از جمله مناطقی است که در سال‌های اخیر، ‌به‌عنوان یک مقصد گردشگری مطرح شده و تحت تأثیر پیامدهای اقتصادی، ‌اجتماعی، ‌زیست‌محیطی حاصل از توسعه گردشگری قرار گرفته است و تأثیر عمده­ای بر پایداری شهری شهر گلوگاه داشته است. این شهر با وجود قابلیت­ها و جاذبه­های گردشگری فراوان، همچنان برای گردشگران داخلی ناآشنا بوده و تا اندازه‌ای با آن بیگانه­اند و با توجه به وضعیت موجود، ‌این سوال مطرح می‌شود که ساختارهای اجتماعی، ‌فرهنگی، ‌اقتصادی، ‌محیطی و نهادی شهر گلوگاه که بتوانند امکان رشد و توسعه گردشگری شهری در آن‌‌را فراهم نماید، ‌کدامند؟ بدین منظور و با در نظر گرفتن اهمیت موضوع، ‌محقق در این پژوهش به دنبال تحلیل ساختارهای اجتماعی، ‌فرهنگی، ‌اقتصادی، ‌محیطی و نهادی در رشد و توسعه گردشگری شهری در شهر گلوگاه بوده است تا با ارائه الگوی مطلوب و متناسب با موقعیت و شرایط منطقه جهت جلوگیری از روند نابسامان کنونی امکان برنامه‌ریزی بهینه و کارآتر را در توسعه شهر، برای مدیران شهری گلوگاه فراهم سازد.

مبانی نظری

چارچوب نظری

پدیده گردشگری ریشه در حرکت و جابه‌جایی دارد و تحرک بخش لاینفک زندگی انسان­ها است؛ از همین رو می­توان گفت که تاریخ صنعت گردشگری شاید به قدمت فعالیت­های نوع بشر است و فقط اشکال و اهداف آن متفاوت بوده است (ملکی، ‌1393: 23). از این رو گردشگری پدیده­ای است کهن که از دیرباز در جوامع انسانی وجود داشته و به تدریج در طی مراحل مختلف تاریخی، ‌به موضع فنی، ‌اقتصادی و اجتماعی کنونی رسیده است. توریسم بر بنیاد عامل اساسی سفر و جابه‌‌جایی قرار دارد (رضوانی، ‌1390: 27).

صنعت توریسم در ایران از نیم قرن پیش به این طرف به منظور شناساندن مفاخر ایران تمدن کهن این سرزمین باستانی رسما شکل گرفت و برای اولین بار در سال 1314، ‌اداره­ای در وزارت کشور به نام اداره امور جهانگردی تاسیس شد. بعد از سال 1320، ‌اداره مذکور جای خود را به شورای عالی جهانگردی داد. این شورا هفته­ای یک بار در وزارت کشور تشکیل می­شد و امور اداری آن را اداره سیاسی وزارت خانه مزبور انجام می­داد. در سال 1333، ‌اهمیت جلب توریسم خارجی با توجه به جنبه­های اقتصادی آن و به منظور تحکیم مبانی حسن تفاهم میان افراد کشورهای مختلف مورد توجه دولت قرار گرفت و اداره امور جهانگردی مجددا در وزارت کشور تشکیل شد. در سال1342، ‌سازمان جلب سیاحان تاسیس گردید که با تهیه و تنظیم برنامه‌‌های وسیع اقدامات مؤثری برای توسعه صنعت جهانگردی به عمل آورد. در سال 1354، ‌این سازمان با وزارت اطلاعات وقت ادغام شد و تحت نام وزارت اطلاعات و جهانگردی شروع به کار کرد (پورمهدی، ‌1396: 42).

توسعه گردشگری به‌عنوان مجموعه فعالیت‌های اقتصادی،

‌تأثیر به‌‌سزایی در تقویت بنیان­های اقتصادی جوامع داشته و نقش آن به‌عنوان منبع جدیدی برای اشتغال، ‌کسب درآمد، ‌دریافت­های مالیاتی ‌بیش‌‌تر، ‌جذب ارز و تقویت زیرساخت­های اجتماعی مورد تأیید است (کاظمی، ‌1390: 1) و توسعه عاملی مهم در جهت رفع فقر، ‌افزایش اشتغال‌زایی و افزایش درآمد برای مردم مناطق روستایی می‌باشد(Sebele, 2010 :138).

گردشگری می­تواند تغییرات فرهنگی و اجتماعی مهمی را در شهرهای میزبان ایجاد نماید و از طریق توزیع درآمد، ‌اشتغال‌زایی، ‌کاهش فقر باعث توسعه و پیشرفت اجتماعی شده و رفاه و سلامت عمومی را ایجاد کند. مقصود از اثرات اجتماعی گردشگری، ‌تغییراتی است که در زندگی افراد جامعه میزبان رخ می­دهد و این تغییرات ‌بیش‌‌تر به سبب ارتباط مستقیم ساکنین و گردشگران صورت می‌گیرد. همچنین مقصود از اثرات فرهنگی، ‌ایجاد تغییرات در آداب و رسوم، ‌هنر و معماری جوامع میزبان در اثر حضور گردشگران است که این نوع تغییرات بلند مدت‌‌تر بوده و در نتیجه می­تواند سبب رشد و توسعه فعالیت­های گردشگری شود (مرادپور، ‌1396: ‌103). در این میان، ‌رعایت حقوق انسانی و حقوق کار، ‌رضایتمندی جامعه محلی، ‌افزایش امکانات و خدمات در مقاصد گردشگری، ‌تأمین امنیت اجتماعی، ‌ارتقاء کیفیت زندگی و نیز ظرفیت­سازی نهادی و.‌.. به همراه زیرمجموعه­های خود، ‌زمینه­های اصلی پایداری اجتماعی را تشکیل می­دهند (مهدوی، ‌1390: 40).

گردشگری شهری شاخه­ای جدید در مطالعات گردشگری است که از اوایل دهه 1990 با نظریه­های آشورث2 وارد ادبیات گردشگری شده است (باقری، ‌1396: 104). در بسیاری از کشورهای موفق در صنعت گردشگری، ‌شهر پایه و اساس توسعه گردشگری است (حمزه، ‌1396: 132).

مراکز شهری به علت دارا بودن جاذبه­های تاریخی و فرهنگی، ‌غالبا مقاصد گردشگری مهمی محسوب می­شوند. گردشگری شهری به‌معنای مسافرت به شهر، ‌با انگیزه­های مختلف بر پایه جاذبه­های گوناگون، ‌امکانات و تسهیلات شهری که در شخص جذابیت و انگیزه ایجاد می­کند، ‌می‌باشد (مرادپور، ‌1396: 102).

شهرها با جاذبه­های متنوع شامل: موزه­ها، ‌بناهای یادبود، ‌سالن­های تئاتر، ‌استادیوم­های ورزشی، ‌پارک­ها، ‌شهر بازی، ‌مراکز خرید، ‌مناطق با معماری تاریخی و مکان­هایی مربوط به حوادث مهم یا افراد مشهور، ‌جاذب گردشگران بسیاری هستند. بنابراین حجم زیادی از امکانات گردشگری نظیر: محل سکونت، ‌سرو غذا، ‌ارتباطات حمل و نقل و سایر خدمات گردشگری، ‌در شهر­ها قرار دارند که بازدیدکنندگان از مناطق دیگر و خود شهر، ‌از آن استفاده می­کنند (لهسایی، ‌1394: 24).

اولین کنفرانس جهانی گردشگری پایدار در 8 مه 1995 در مادرید برگزار شد. در مراسم افتتاحیه این کنفرانس، ‌رئیس سازمان جهانی جهانگردی اعلام کرد که آینده جهانگردی بستگی به حفاظت منابع طبیعی و محیط‌های فرهنگی دارد. به اعتقاد صاحب نظران، ‌قدرت گردشگری در اقتصاد جهانی بدین معنی است که این صنعت نقش حساسی در توسعه پایدار ایفا می‌‌کند (رستمی، ‌1390: 27).

سازمان جهانی جهانگردی تعریفی قابل قبول از توسعه پایدار گردشگری ارائه کرده است که در مورد آن اتفاق نظر وجود دارد. از نظر این سازمان، ‌توسعه پایدار گردشگری نوعی از گردشگری است که به مدیریت تمامی منابع منجر گردد، ‌به شیوه­ای که ضمن رعایت شئونات فرهنگی، ‌فرآیندهای اساسی زیست‌محیطی، ‌تنوع­ عوامل ­زیست­محیطی ­و ­سیستم­های حمایتی ­حفظ شود (خلجانی، ‌1393: 50).

دیدگاه­های مختلفی درباره توسعه گردشگری وجود دارد. در دیدگاه حمایتی جهانگردی به مثابه یـک صـنعت مولـد کـه یـاری‌‌دهنـده اقتصـاد و توسـعه ­کشورها است، ‌در نظر گرفته می‌‌شود. در دورانـی کـه بـرای اغلـب کشـورها، ‌مسـائل اقتصـادی دارای اهمیـت اسـت و گردشگری، ‌عاملی در جذب منابع خارجی و افزایش قدرت ارزی به شمار می‌‌آیـد، ‌ایـن دیـدگاه طرفـداران بسـیاری دارد. در این نگرش جنبه‌های اقتصادی گردشگری بسیار با اهمیت تلقی می‌‌شود و سیاست‌گذاران، ‌به نقـش مهـم آن در رفع مشکلات اقتصادی کشورها توجه می‌‌کنند، ‌دیدگاه حمایتی به توسعه هرچـه ‌بیش‌‌تر تأسیسـات و امکانـات جلـب جهانگرد و گردشگر اهمیت می‌‌دهد و از این طریق می‌‌کوشـد مشـکلات اقتصـادی جامعـه را بـه حـداقل برسـاند (غنی­پور تفرشی، ‌1391: 58).

طرفداران دیدگاه نظارتی معتقدند که توسعه گردشگری اگر همراه نظارت‌های دولت نباشد، ‌بـا مبـانی توسعه پایدار وحفظ منابع طبیعی، ‌تاریخی، ‌فرهنگی وانسانی کشورها مغایر خواهد بود. در برخـی از کشـورها، ‌توسـعه ناپایدار گردشگری به منظور مقاصد اقتصادی زود بازده، ‌منجر به تخریب منابع طبیعی و نزول ارزش­های اضـافی­شـده بود (مرادپور و همکاران، ‌1396: 102).

در دیدگاه سازگاری به‌طور تلویحی دخالت دولت در فعالیت‌های گردشگری پذیرفته شده بـود.‌ براسـاس ایـن نظریه، ‌دولت‌ها می‌‌کوشیدند تا با انتخاب سیاست‌های مناسـب گردشـگری بـرای کشـور خـود، ‌نـوعی سـازگاری و تطبیق میان مصالح جمعی و توسعه گردشگری ایجاد کنند و به‌جای محدود ساختن گردشگری، ‌توسعه آن را با مصالح و منافع کشور هماهنگ سازند (اکبریان رونیزی، ‌1394: 32).

در دیدگاه دانش‌‌مدار، ‌رویکرد‌های علمی به گردشگری، ‌جایگزین دیدگاه­های صـرفا سیاسـی و اقتصادی شد. در این  دیدگاه، ‌تصمیم‌های سیاسی درباره توسعه گردشگری، ‌برمبنای تحقیقات و پژوهش­های علمـی اتخاذ و خط مشی­های منطقی، ‌با توجه به ارزیابی علمی نتایج توسعه گردشگری و توسعه تحقیقـات گردشگری مـورد ‌تأکید بسیار قرار گرفت. براساس همین دیدگاه بود­که­رشته جهانگردی به مثابه یک رشته مستقل علمـی در جهـان مطرح شد(غنی­پور تفرشی، ‌1391: 58).

نظریه‌های توسعه و گردشگری به موازات هم از زمان جنگ جهانی دوم رشد کرده‌اند و نقاط مشترک زیادی دارند. نخستین پژوهش‌ها درباره گردشگری به‌عنوان ابزار توسعه توسط برنامه‌ریزان و اقتصاددانانی انجام شد که برای سازمان‌هایی از قبیل سازمان ملل، ‌بانک جهانی و سازمان مشارکت و توسعه اقتصادی کار می‌‌کردند. طی دهه 1960، ‌گردشگری بنا به ضرورت با توسعه به تعادل رسید که بخشی از الگوی نوسازی به حساب می‌‌آید. در همین ارتباط، این باور وجود دارد که گردشگری ارز خارجی و مشاغل را افزایش می‌دهد و هزینه‌های گردشگری با اثراتی چندبرابر تحریک اقتصاد محلی را به همراه دارد (اکبریان رونیزی، ‌1394، ‌47).

در انطباق با الگوی نوسازی، ‌کنفرانس سازمان ملل در مورد مسافرت و گردشگری بین‌المللی در سال 1963 ‌تأکید کرد که دولت‌ها باید ‌تأکید ‌بیش‌‌تری به گردشگری با توجه به برنامه‌های توسعه اقتصادی و توافقات تجاری داشته باشند (Smith, 2014: 44).

وابستگی یکی از نظریه‌های غالب توسعه در پژوهش‌های گردشگری است. به ویژه این که با اثرات منفی گردشگری ارتباط دارد. بحث وابستگی و گردشگری توسط پژوهشگران زیادی مورد بررسی قرار گرفته است. مبنای بحث وابستگی در سازمان‌دهی صنعت گردشگری و در ساختار اقتصادی جهان سوم نهفته است.

مولر3 (1979) چنین استدلال کرده که شرکت‌های چند ملیتی به بیکاری در جهان سوم توجه پیدا کرده‌اند. در همین رابطه نیروی کنترل کننده خارجی و یکپارچه در گردشگری بین‌المللی باعث ظهور شرکت‌های بزرگ چندملیتی جهان اول شده که خطوط هوایی، ‌فروش‌های عمده تورها و هتل‌های زنجیره‌‌ای را کنترل می‌‌کنند. این شرکت‌ها قادرند مؤلفه‌های این صنعت را ایجاد، ‌هماهنگ و بازاریابی کنند و در نهایت به توسعه محصول گردشگری دست یابند (کوهی حبیبی، ‌1395: 41). در شکل 1،  ابعاد و اهداف توسعهپایدار گردشگری را که شامل اقتصاد، تأثیرپذیری و اجتماعی – فرهنگی می‌باشد با مولفه‌های هرکدام ارائه نموده است.