تحلیل توأم پتانسیل اکوتوریسمی و شرایط کلیماگردشگری 

مقدمه

سفر و فعالیت­های تفریحی به عنوان اقدامی ضروری برای پر کردن اوقات فراغت مردم در بهترین روش بهینه محسوب می­شوند. مطالعات روان­شناختی و فیزیولوژیکی در مورد زندگی اجتماعی انسان، ضرورت پیدا کردن یک روش مطلوب برای گذران اوقات فراغت را نشان می­دهد. لذا لزوم توجه جدی به مقوله سیر و سیاحت و گردشگری^[1]، به ­عنوان پدیده­ای نو در زندگی مدرن قرن بیست و یک، ضرورتی محسوس است و اهمیت آن روز به روز در دنیا افزایش می­یابد (Ryngnga, 2008: 51).

صنعت گردشگری در سال­های اخیر رشد فزاینده­ای یافته است و باعث ایجاد تقاضا برای بسیاری از کالاها و خدمات در بازارهای جهانی شده و تأثیرات بسیاری بر سایر بخش­ها از جمله خطوط هوایی، آژانس­های مسافرتی و رونق اقامتگاه­ها، فروشگاه­ها، صنایع دستی و بومی منطقه و بسیاری از جنبه­های اقتصادی دیگر گذاشته است. گردشگری امروزه به قدری در توسعه اقتصادی و اجتماعی کشورها از اهمیت برخوردار شده که اقتصاددانان آن را صادرات نامرئی نامیده­اند، چرا که کالا و خدمات گردشگری بدون هزینه حمل کالا جهت صدور با جذب گردشگر خارجی در داخل به وی عرضه می­شود.

ایران از لحاظ تنوع گردشگری در دنیا جزو پنج کشور برتر محسوب می­شود، لذا آگاهی از جاذبه­ها و توان­های طبیعی، بویژه اقلیمی در گستره­ی جغرافیایی ایران از اهمیت به سزایی برخوردار است (عطایی و هاشمی نسب، 1389: 23). صنعت گردشگری ایران را از نظر اندازه در جایگاه 28 دنیا، از نظر سهم خود در اقتصاد ملی در مقام 99 دنیا و از نظر رشد در جایگاه 100 جهان قرار داده است (کشوری و تیموری، 1389: 73-90). مطابق برآورد سازمان جهانی گردشگری، کل گردشگران دنیا در سال 1950، تقریبا 25 میلیون نفر و در سال 2 هزار، حدود 700 میلیون نفر بوده است که این رقم در سال 2020 به حدود یک میلیارد و 600 میلیون نفر خواهد رسید. این ارقام نشان دهنده رشد 7 درصدی در یک دوره 50 ساله (1950- 2000) است. درآمدهای حاصل از گردشگری در سال 1980 بالغ بر 105 میلیارد دلار بوده است که این رقم در سال 2 هزار به 476 میلیارد دلار رسیده است (سازمان جهانی گردشگری، 1379: 225).

برنامه­ریزی شهری و منطقه­ای در جهت رسیدن به کمال مطلوب و نهایی خویش – که همان توسعه پایدار، ایجاد تعادل و توزیع همگن منابع و امکانات بوده – با علوم مختلفی از قبیل محیط زیست، اقتصاد، جامعه­شناسی و غیره ارتباط تنگاتنگ دارد. از جمله علومی که امروزه با برنامه­ریزی شهری و منطقه­ای ارتباطی روزافزون یافته، گردشگری است. از دهه 1970، شهرها در بخش فعالیت­های اقتصادی دچار رکود شدند، همین مسئله باعث شد که برنامه­ریزان به فکر راه و روش­های جدید برای ایجاد درآمد و اشتغال باشند. از دهه 1980، راهبردهای توسعه گردشگری شهری رونق گرفت. گردشگری شهری یکی از عوامل کاهش فقر در شهرها، بویژه شهرهای کمتر توسعه یافته می­باشد (زنگی آبادی و همکاران، 1391: 39-77).

 گردشگری شهری در واقع بخشی در صنعت توسعه­مند و پایدار جهانگردی و یکی از مهمترین و پیچیده­ترین فعالیت­های فضایی مکانی انسان در جامعه شهری است که موضوع نسبتا جدیدی است و سابقه طرح آن در محافل علمی به کمتر از دو دهه اخیر می­رسد. به نظر صاحب­نظران، جهانگردی شهری یک فرصت بزرگ فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی برای شهرها بوجود می­آورد که این فرصت نقش بسیار مؤثری در ارتقای کیفیت زندگی شهروندان در ابعاد مختلف ایفا می­کند. در واقع این صنعت در جامعه شهری به عنوان فعالیت چهارم زندگی شهرنشینی، بر اساس اختصاص دادن فضاهای خاص برای گذران اوقات فراغت و نیازهای مختلف تفریحی، میراثی، تاریخی و غیره امروزه نقش بسیار مهمی در ساختارهای فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی به شکل مثبت و منفی از طریق رفت و آمد گردشگران داخلی و خارجی به خود اختصاص داده است (شربتیان، 1390: 19).

 گردشگری شهری و کیفیت و کمیت آن یکی از شاخص­های مهم توسعه و عمران شهری به شمار می­آید، اما در کل برای تحقق گردشگری شهرها باید گردشگاه و مجموعه­های گردشگاهی درون­شهری و برون­شهری و حومه­ای به تناسب بوجود آید و تسهیلات گردشگری نیز در یک شهر به تناسب گردشگران فراهم شود. جوهر برنامه­ریزی و مدیریت گردشگری شهری، شناسایی منابع و عوامل مؤثر در توسعه گردشگری شهری و استفاده بهینه و پایدار از آنها است که در راستای تأمین نیازهای فراغتی عامه شهروندان و بازدیدکنندگان در مقیاس محلی، ملی و فراملی به کار می­رود (زاهدی، 1382: 7-3).

با توجه به اینکه ضعف تسهیلات و خدمات موجود در یک شهر در ارتباط با گردشگری می­تواند موضوعی مشکل­ساز باشد، برای شهرهای استان کهگیلویه و بویراحمد که دارای توان و جاذبه­های متعدد برای توسعه صنعت گردشگری است، این صنعت می­تواند بسیار راهگشا باشد، اما کسب این مزایا و مطلوبیت­ها زمانی امکان­پذیر است که بستر و زیرساخت مناسبی نیز فراهم شده باشد. بنابراین استفاده از مواهب گردشگری جز با فراهم کردن بستر مناسب توسعه گردشگری امکان­پذیر نیست (بهزادفر و زمانیان، 1386: 18-5). پژوهش حاضر به منظور بررسی چگونگی وضعیت کلیماگردشگری شهرهای استان کهگیلویه و بویراحمد جهت بهره­گیری پایدار از ظرفیت­های طبیعی استان در جهت توسعه گردشگری و ارتقاء جایگاه آن در صنعت گردشگری ایران انجام شده است. نتایج بدست آمده از این پژوهش می­تواند منجر به ارائه تقویم زمانی اقلیم آسایشی برای اهداف گردشگری شود و در عین حال ابزاری کمکی در انتخاب زمان و مکان مناسب سفرها برای دست­اندرکاران بخش گردشگری و برگزارکنندگان تورهای ایرانگردی، مسابقات ورزشی و همایش­ها به شمار آید. بر این اساس سؤال اصلی تحقیق این است که زمان مناسب سفر در هر یک از شهرهای استان کهگیلویه و بویراحمد چه موقعی از سال است و همچنین در هر زمانی از سال، مناسب­ترین مکان در استان کهگیلویه برای سفر کدام شهر است.

مبانی نظری

چارچوب نظری

اقلیم[2] و شرایط آب و هوایی^[3] یکی از مهمترین عوامل ژئوفیزیکی است که در الگودهی فضای جغرافیایی و شکل­دهی شرایط زیست محیطی اثرگذار است و نقش مهمی در استقرار یا عدم استقرار سکونت­گاه­های انسانی ایفا می­کند. انسان در واقع، مناطقی را به عنوان سکونت­گاه بر می­گزیند که بالاترین میزان آسایش اقلیمی^[4] را داشته باشد و توریسم به­عنوان یکی از مهم­ترین فعالیت­های انسان در این زمینه حرف اول را می­زند. لذا اقلیم به­عنوان پدیده­ای جغرافیایی، رابطه­ای تنگاتنگ و انکارناپذیر با گردشگری و توسعه مقاصد گردشگری دارد، به­طوری­که بسیاری از مقاصد مطرح گردشگری جهان، موفقیت خود را مرهون برخورداری از اقلیمی مطلوب هستند. از آنجا که جاذبه‌های طبیعی برای بسیاری از مقاصد گردشگری منبع اصلی جذب گردشگر محسوب می­شوند و گردشگران علاقمند هستند تعطیلات خود را در مکان­های بکر و طبیعی سپری کنند، شرایط اقلیمی در موفقیت و توسعه بلندمدت صنعت گردشگری نقش مهمی ایفا می­کند. در واقع یک اقلیم مناسب می­تواند پاسخ­های مثبت گردشگران را در پی داشته باشد و گردشگران نیز برنامه سفر خود را با توجه به شرایط اقلیمی و جوی مقصد مورد نظر برنامه­ریزی کنند. به جرأت می­توان گفت که کمتر فعالیت اقتصادی وجود دارد که به اندازۀ گردشگری به آب و هوا وابسته باشد.

 شناخت شرایط زمانی اقلیم گردشگری و تأثیرگذاری هر یک از عناصر اقلیمی بر روی ساختار فیزیولوژیک انسان در هر یک از روزهای سال موضوع مهمی در صنعت گردشگری است. می­توان با انجام مطالعات دقیق و برنامه­ریزی­شده در زمینه پتانسیل­های اقلیمی و اطلاع­رسانی درباره شرایط اقلیمی مقاصد گردشگری و تأمین زیرساخت­های لازم در فصول مختلف سال، زمینه­های توسعه هدفمند گردشگری را فراهم کرد. شرایط اقلیم آسایشی معمولاً با شاخص­هایی بیان می­گردد که در آن مجموعه­ای از عناصر هواشناختی، انسانی و محیطی دخالت داده می­شود. این شاخص­ها داده­های اقلیمی را به شکلی ارائه می­کنند که نشان دهنده واکنش افراد به شرایط آب و هوایی است و در طبقه­بندی عددی، درجه­هایی را از مناسب تا نامناسب در بر می­گیرند. این شاخص­ها تفسیر تأثیرات پیچیده عناصر جوی را از آسایش انسان آسان­تر می­کنند و امکان مقایسه مکان­های مختلف را از دیدگاه اقلیم آسایشی فراهم می­آورند.

شاخص اقلیمی گردشگری (TCI)

بر اساس مرور منابع پیشین و گستردگی استفاده و همچنین دردسترس بودن داد­های مورد نیاز، در این پژوهش از شاخص اقلیمی گردشگری (TCI) (Mieczkowski, 1985: 29/220) برای بررسی آسایش اقلیمی گردشگری شهرهای استان کهگیلویه و بویراحمد شامل یاسوج، سی­سخت، دهدشت، دوگنبدان و لیکک استفاده شد. این شاخص به عنوان یک معیار ترکیبی به­طور سیستماتیک اغلب عناصر اقلیمی مرتبط با تجربه­های معمول گردشگری (به عبارت دیگر شایع­ترین فعالیت گردشگری یعنی دید و بازدید و خرید) را برای متوسط گردشگران ارزیابی می­کند. در واقع ترکیبی از عوامل مؤثر بر آسایش گردشگران می­باشد که از بعد بیوکلیماتیک بر گردشگری مطرح می‌شود.TCI  می­تواند اطلاعاتی در زمینه شرایط آب و هوایی مقصد در زمان­های مختلف سال ارائه دهد و گردشگر می­تواند زمانی را برای سفر انتخاب کند که دارای شرایط آب و هوایی مطلوب باشد (ساری صراف و همکاران، 1389: 100-105). برای توسعه این شاخص ابتدا 12 متغیر ماهانه اقلیمی از ادبیات مربوط به TCI شناسایی شده است. ولی به علت محدودیت داده­های هواشناسی، تعداد متغیرهای اقلیمی که در درون TCI ترکیب می­شوند، به میانگین ماهانه هفت متغیر (دمای حداکثر روزانه، دمای متوسط روزانه، حداقل رطوبت نسبی روزانه، متوسط رطوبت نسبی روزانه، بارندگی کل، تعداد ساعات کل آفتابی و متوسط سرعت باد) کاهش داده شد. این هفت متغیر اقلیمی در پنج زیر شاخص ترکیب می­شوند. سه مورد از زیرشاخص­ها به صورت مستقل و دو مورد دیگر به صورت ترکیبی بیوکلیماتیکی مطرح گرده­یده­اند. یک سیستم رتبه­بندی استاندارد از 3- (بسیار نامطلوب) تا 5 (ایده­ال) برای فراهم کردن یک مبنای مشترک اندازه­گیری برای هر کدام از زیر شاخص­ها طراحی شده است. در جدول 1 زیر شاخص­های مورد استفاده در TCI نشان داده شده است.

جدول 1. زیر شاخص­های مورد استفاده در TCI

برای محاسبه TCI، زیرشاخص­های فوق با توجه به ارزش نسبی در آسایش اقلیم گردشگری وزن­دهی می­شوند و در رابطه 1 قرار می­گیرند تا مقدار TCI بدست آید.   

رابطه 1 TCI=2(4*CID+CIA+2R+2S+W)                                                                                                  

  در نهایت، پس از محاسبه TCI برای تمام ماه­های سال، ارزش­های بدست آمده از این شاخص، دامنه­ای از 20- تا 100 را شامل می­شوند که امتیاز 100 به عنوان شرایط  ایده­آل و امتیاز 20- به عنوان شرایط  غیر قابل تحمل برای گردشگری به حساب می­آید. شاخص اقلیم آسایش گردشگری (TCI) به 11 مقیاس کیفی تقسیم می­شود که در جدول 2 ارائه شده است.

جدول 2. مقادیر عددی شاخص اقلیم گردشگری و نام­گذاری گروه اقلیمی مربوط به آن

پیشینه تحقیق

عاشری و همکاران (1395)، وضعیت اقلیم گردشگری استان آذربایجان غربی را با استفاده از شاخص گردشگری اقلیمی[7] (TCI) در یک دوره 10 ساله ارزیابی کردند. نتایج پژوهش نشان داد که با توجه به ویژگی­ سالانه شاخص TCI در سطح استان بهترین ماه از نظر گردشگری برای استان، ماه ژوئن (اواسط خرداد تا اواسط تیر) می­باشد. به طوری­که در این ماه شاخص TCI محاسبه شده برای همه ایستگاه­های سینوپتیک استان، عدد 90 تا 100 را نشان می­دهد که نشانگر شرایط ایده­ال از نظر اقلیم آسایش برای گردشگران است. در ماه­های سرد سال (دسامبر، ژانویه و فوریه)، به دلیل سردی هوا و بارش برف و باران شرایط نامطلوبی را برای گردشگری در سطح استان بوجود می­آورد، اما در فصول بهار و تابستان، به دلیل افزایش دما و شرایط مطلوب اقلیمی، شرایط برای جذب گردشگران مناسب می­باشد.

 میرحسینی (1395)، اقلیم آسایش گردشگری طبیعی در استان یزد را با استفاده از سامانه اطلاعات جغرافیایی (GIS)^[8] و شاخص اقلیم گردشگری (TCI) پهنه­بندی و ارزیابی کردند. در این تحقیق داده­های آماری 15 ساله برای 17 ایستگاه سینوپتیک استان یزد و ایستگاه­های همجوار استان گردآوری شد و بعد از تجزیه­و­تحلیل و پردازش آنها، شاخص TCI برای ایستگاه­های منطقه به تفکیک ماه­های سال محاسبه گردید و سپس با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی، نقشه TCI برای تمام ماه­های سال تهیه و ترسیم گردید. نتایج حاصل از پهنه­بندی گردشگری استان یزد در ماه­های مختلف سال نشان می­دهد که طول دوره آسایش اقلیمی در شهرهای مورد مطالعه کوتاه بوده و به صورت دو دوره مجزا در ابتدای فصل بهار و پاییز واقع شده است بدین صورت که ماه­های فروردین، اردیبهشت، مهر و آبان دارای سه کلاس توصیفی ایده­آل، عالی و خوب و همچنین ماه اسفند دارای دو کلاس توصیفی ایده­آل و عالی هستند. در مقابل ماه­های تیر، مرداد و دی دارای چهار کلاس (نامطلوب کم، قابل قبول و خوب) از بدترین شرایط آسایشی برخوردار هستند. از آنجا که روش طبقه عالی مناسب­ترین زمان از لحاظ آسایش اقلیمی برای گردشگران می­باشد و اکوتوریسم غالب در استان یزد اکوتوریسم بیابان و کویری می­باشد، لذا بهترین زمان برای گردشگری بیابانی در استان ماه­های فروردین، اردیبهشت، مهر آبان و اسفند می­باشد.

 جوان (1396)، شاخص اقلیم گردشگری (TCI) و شاخص اقلیمی تعطیلات[9] (HCI) را در استان ارومیه مورد مقایسه قرار داد. نتایج نشان داد هر دو شاخص TCI و HCI دارای اوج تابستانه­اند و در ماه­های ژوئن، ژوئیه، اگوست و سپتامبر شرایط ایده­آلی برای گردشگری و تفریح دارند.

حیدری علمدار لو و همکاران (1398)، اقلیم آسایش گردشگری را با استفاده از شاخص TCI در 17 ایستگاه هواشناسی در استان یزد مورد مطالعه قرار دادند. نتایج نشان داد که به ترتیب ماه­های مهر، اردیبهشت، آبان و فروردین بهترین ماه­ها برای فعالیت­های گردشگری در استان یزد است و به ترتیب ماه­های دی، تیر، بهمن و آذر دارای پایین­ترین میانگین شاخص TCI هستند.

پینگ لین و ماتزاراکیس[10] (2011)، در پژوهشی با عنوان گردشگری اطلاعات آب و هوایی بر اساس ادراک حرارتی انسان در تایوان و شرق چین با استفاده از شاخص دمای معادل فیزیولوژیک و طبقه­بندی­های آسایش حرارتی[11] (TPCs) به بررسی منطقه اقدام نمود. نتایج نشان داد که تایوان و شرق چین برای مردمی که در منطقه معتدل سکونت دارند، در فصول بهار و پاییز و برای مردمی که در منطقه جنوب حاره سکونت دارند، منطقه جنوب در بهار و شمال در تابستان دارای شرایط مطلوب می­باشد.

 چنگ[12] و همکاران (2012)، مطالعه­ای مروری بر روی مدل­های آسایش حرارتی[13] انجام دادند. در این مطالعه ابتدا چندین مدل آسایش حرارتی که نشان دهنده احساسات حرارتی محلی است، بررسی شد و سپس تلاش شد تا این مدل­ها را بر اساس مزیت­ها، محدودیت­ها و دامنه مناسب کاربردشان تفکیک کند. سپس دو مدل آسایش حرارتی معمول شامل روش استاندارد ISO 14505 و مدل جامع آسایش حرارتی برکلی UC با شبیه­سازی عددی دینامیک سیالات محاسباتی[14] (CFD) با فرایندهای مختلف برای ارزیابی محیط آسایش یک دفتر کوچک ترکیب شدند. نتایج نشان داد که در مقایسه با مدل UCB، شاخص ISO 14505 می­تواند با احتیاط به عنوان یک روش مناسب برای ارزیابی آسایش حرارتی در محیط­های غیریکنواخت و کلی از نظر حرارتی استفاده شود.

 پارک[15] و همکاران (2014)، کابرد شاخص اقلیمی حرارتی جهانی[16] (UTCI) را برای تجزیه­و­تحلیل­های ریز اقلیمی[17] در محیط­های حرارتی شهری مورد بررسی قرار دادند. نتایج مطالعه نشان داد که UTCI برای تعیین شاخص حرارت انسان یک شاخص قابل قبول و ساده است که می­توان نتایج آن را به صورت نقشه زیست اقلیمی انسان نشان داد و باید ابزاری مفید برای تجزیه و تحلیل حرارت در فضای باز و  اثرات آن روی برنامه­ریزی و طراحی چشم­انداز شهری باشد.

روش انجام تحقیق

در این تحقیق برای محاسبه شاخص گردشگری اقلیمی (TCI) از داده­های ایستگاه­های هواشناسی اداره کل هواشناسی استان کهگیلویه و بویراحمد برای پنج ایستگاه یاسوج، سی­سخت، دوگنبدان، دهدشت و لیکک (شکل 1) که به صورت روزانه برداشت و ثبت می­شوند. استفاده شده است.

شکل 1. موقعیت ایستگاه­های هواشناسی مورد استفاده

 تحقیق حاضر در سه گام کلی زیر انجام گرفته است.

• محاسبه شاخص اقلیم گردشگری TCI
• بررسی پتانسیل اکوتوریسمی و جمع­آوری جاذبه­های گردشگری استان کهگیلویه و بویراحمد
• تحلیل تؤام پتانسیل اکوتوریسمی و شرایط کلیماگردشگری استان کهگیلویه و بویراحمد
• محاسبه شاخص TCI بر اساس مراحل زیر انجام شده است.
• اخذ داده­های مورد نیاز از اداره کل هواشناسی استان کهگیلویه و بویراحمد
• انتخاب دوره زمانی در هر ایستگاه با نظر به کامل بودن همه پارامترهای مورد بررسی جهت محاسبه شاخص TCI

- محاسبات بر روی داده­های اولیه جهت محاسبه شاخص TCI

• محاسبه شاخص TCI
• بررسی مقدار شاخص TCI در دوره زمانی مورد مطالعه در ماه­های مختلف در هر ایستگاه
• بررسی مقدار TCI در ماه­های مختلف در ایستگاه­های محتلف
• بررسی مقدار TCI در ماه­های مختلف در استان کهگیلویه و بویراحمد

نحوه استفاده از داده­های گردآوری شده جهت محاسبه شاخص اقلیمی گردشگری TCI در جدول 3 توضیح داده شده است.

جدول 3. داده­های مورد استفاده

دوره زمانی مورد استفاده در ایستگاه­های مختلف به شرح جدول 4 است. لازم به ذکر است که از یک طرف سال تأسیس ایستگاه­های مورد استفاده و زمان برداشت و ثبت داده در همه آنها یکسان نبود و از طرف دیگر در بعضی از سال­های آماربرداری به دلایل مختلف از جمله نقص فنی و خرابی یک ابزار اندازه­گیری و یا حتی نبود ابزار اندازه­گیری، در برداشت و ثبت بعضی از پارامترها وقفه­ای صورت گرفت و لذا یافتن یک دوره زمانی مشترک بین ایستگاه­ها با آمار طولانی مدت و کامل از همه پارامترها امکان­پذیر نبود.

جدول 4. دوره زمانی مورد استفاده جهت محاسبه شاخص TCI در ایستگاه­های محتلف

 پس از اخذ داده­های مورد نیاز از اداره کل هواشناسی استان کهگیلویه و بویراحمد و انتخاب دوره زمانی در هر ایستگاه با نظر به کامل بودن همه پارامترهای مورد بررسی جهت محاسبه شاخص TCI، ابتدا زیرشاخص­ها و  سپس شاخص TCI با استفاده از رابطه 1 محاسبه گردید. سپس مقدار شاخص TCI در دوره زمانی مورد مطالعه در ماه­های مختلف در هر ایستگاه، مقدار شاخص TCI در ماه­های مختلف در ایستگاه­های مختلف و در نهایت مقدار TCI در ماه­های مختلف در استان کهگیلویه و بویراحمد بررسی گردید. با انجام این تحقیق، مکان­های مناسب گردشگری استان کهگیلویه و بویراحمد در زمان­های مختلف سال (اولویت مکانی سفر در زمان­های مختلف سال) و زمان­های مناسب گردشگری در مکان­های مختلف استان (اولویت زمانی سفر در مکان­های مختلف استان) مشخص شد.

محدوده مورد مطالعه

استان کهگیلویه و بویراحمد با مساحتی حدود 16 هزار و 249 کیلومتر مربع، سرزمینی نسبتاً مرتفع و کوهستانی در ادامه سلسله جبال زاگرس در جنوب غربی ایران، از شرق با استان اصفهان و فارس، از جنوب با استان بوشهر، از غرب با استان خوزستان و از شمال با  استان چهار محال و بختیاری همسایه است. کهگیلویه و بویراحمد از نظر جغرافیایی در ناحیه ایران و تورانی و شامل دو بخش سردسیری و گرمسیری است. بخش گرمسیری منطقه­ای پست با ارتفاع حداقل 900 متر از سطح دریا و بخش سردسیری منطقه­ای مرتفع با ارتفاع متوسطی در حدود 2100 متر از سطح دریا است (شکل 2). مناطق مورد مطالعه شهرهای استان کهگیلویه و بویراحمد شامل یاسوج (مرکز شهرستان بویراحمد)، سی­سخت (مرکز شهرستان دنا)، دوگنبدان (مرکز شهرستان گچساران)، دهدشت (مرکز شهرستان کهگیلویه) و لیکک (مرکز شهرستان بهمئی) است.

شکل 2. موقعیت استان کهگیلویه و بویراحمد در ایران

استان کهگیلویه و بویراحمد با اقلیمی متنوع ظرفیت خوبی برای پذیرش گردشگر از نقاط مختلف کشور ایران و جهان دارا است، ولی عدم شناسایی مناطق مناسب از نظر آب و هوایی و نامشخص بودن بهترین زمان­های سفر به مکان­های مختلف گردشگری استان باعث شده که هم از نهایت ظرفیت گردشگری این استان استفاده مطلوب نگردد و هم گاهی به دلیل عدم آشنایی از شرایط نامساعد آب و هوایی این استان در فصول مختلف سال مشکلاتی برای گردشگران بوجود بیاد. برنامه­ریزی، هدایت و توسعه صنعت گردشگری به­عنوان یکی از منابع بسیار مهم کسب درآمد و ایجاد اشتغال که دارای تأثیرات اجتماعی، فرهنگی و زیست محیطی فوق­العاده­ای نیز است به عنوان یک نیاز مطرح می­شود، اما هدایت این فرایند تنها با شناخت علمی قابلیت­ها و تنگناهای موجود در هر منطقه از کشور میسر است. در این تحقیق از آب و هوا و اقلیم که به عنوان یکی از توان­های محیطی اکوسیستم­ها به شمار می­آید، به عنوان پایه­ای برای اجرای طرح­های توسعه پایدارگردشگری به منظور بهبود وضعیت معیشت انسانی مورد استفاده قرار گرفت و لذا به همین منظور، بر اساس تفسیر شاخص اقلیمی گردشگری برای استان کهگیلویه و بویراحمد، مکان­های مناسب گردشگری در زمان­های مختلف سال در استان مشخص می­شود.  

یافته­ها

در شکل 3 نمودار تغییرات شاخص TCI در طی سال بر اساس آمار بلند مدت مورد بررسی در هر کدام از شهرهای استان نشان داده شده است. بر اساس داده­های شکل 3، تعیین بهترین ماه برای گردشگری در شهرهای مختلف استان کهگیلویه و بویراحمد امکان­پذیر است. همچنین مشخص می­شود که روند تغییرات شاخص TCI در سال در شهرهای گرمسیری استان شامل دوگنبدان، دهدشت و لیکک مشابه هم و در شهرهای سردسیری استان یعنی یاسوج و سی­سخت نیز مشابه هم است که این موضوع از یک طرف نشان دهنده همگنی شرایط کلیماگردشگری در پهنه گرمسیری و سردسیری استان است و از طرف دیگر هم به نوعی نشان دهنده کفایت ایستگاه­های مورد مطالعه در بررسی تغییرات شرایط کلیماگردشگری استان است. در شهرهای گرمسیری استان، در اوایل فصل بهار شاخص TCI در  حداکثر مقدار و شرایط کلیماگردشگری عالی است که با شروع فصل تابستان مقدار آن با شیب زیادی کاهش پیدا می­کند به طوری که در شهریورماه به حداقل مقدار می­رسد. با شروع فصل پاییز شرایط کلیماگردشگری بخش گرمسیری استان بهبود پیدا می­کند و مجددا در شروع فصل زمستان شرایط برای گردشگری به لحاظ اقلیمی نامناسب می­شود. نکته دیگری که از شکل 3 در خصوص وضعیت کلیماگردشگری استان در بخش گرمسیری استان قابل استنباط است این است که دامنه تغییرات شاخص TCI بیشتر و روند تغییرات بویژه در فصول مختلف سال محسوس­تر است. دامنه تغییرات شاخص TCI در پهنه سردسیری استان نسبت به پهنه گرمسیری استان نسبتا کمتر و روند تغییرات آن نیز نامحسوس­تر است.

شکل 3. نمودار تغییرات شاخص TCI در طی سال بر اساس آمار بلند مدت در شهرهای استان کهگیلویه و بویراحمد

در شکل 4 مقدار شاخص TCI در ماه­های مختلف سال در شهرهای مختلف استان کهگیلویه و بویراحمد نشان داده شده است.

بر اساس داده­های شکل 4، امکان تعیین مناسب­ترین شهر استان به لحاظ شرایط گردشگری در ماه­های مختلف سال امکان­پذیر است.

شکل 4. مقدار شاخص TCI در ماه­های مختلف سال در شهرهای مختلف استان کهگیلویه و بویراحمد

در شکل 5 مقدار TCI در ماه­های مختلف سال در استان کهگیلویه و بویراحمد نشان داده شده است. بر اساس شکل 5، می­توان گفت که شرایط آسایش اقلیمی در استان کهگیلویه و بویراحمد در ماه­های مهر و آبان است.

شکل 5. مقدار TCI در ماه­های مختلف در استان کهگیلویه و بویراحمد

در شکل 6 مقدار TCI در فصل­های مختلف سال در استان کهگیلویه و بویراحمد نشان داده شده است. بر اساس شکل 6، به طور کلی می­توان گفت که شرایط آسایش اقلیمی در استان کهگیلویه و بویراحمد در فصول بهار و پاییز است.

شکل 6. مقدار TCI در فصل­های مختلف سال در استان کهگیلویه و بویراحمد

در جدول 5 مقدار TCI در ماه­ها و فصل­های مختلف سال در شهرهای مختلف استان کهگیلویه و بویراحمد نشان داده شده است.

می­توان گفت که در فصل بهار هم در شهرهای پهنه گرمسیری و هم در شهرهای پهنه سردسیری استان کهگیلویه و بویراحمد می­توان مکان­های مناسب جهت گردشگری به لحاظ آسایش اقلیمی پیدا کرد. در فصل تابستان فقط شهرهای پهنه سردسیری استان یعنی شهرهای سی­سخت و یاسوج شرایط مناسبی برای گردشگری به لحاظ آسایش اقلیمی دارند. در فصل پاییز هم شهرهای پهنه گرمسیری استان و هم شهرهای پهنه سردسیری استان شرایط مناسبی به لحاظ گردشگری دارند. در فصل زمستان وضعیت شهرهای پهنه گرمسیری استان از لحاظ گردشگری مناسب است.

جدول 5. مقدار TCI  در ماه­ها و فصل­های مختلف در شهرهای مختلف استان کهگیلویه و بویراحمد

پتانسیل اکوتوریسمی و جاذبه­های گردشگری طبیعی- تاریخی در استان کهگیلویه و بویراحمد

استان کهگیلویه و بویراحمد ویژگی­های خاصی از لحاظ گرشگری طبیعت (اکوتوریسم) دارد. وجود بیش از 40 قله با ارتفاع بیش از 4000 متر، سایت پرورش و نگهداری گوزن زرد ایرانی، زیستگاه خرس و پلنگ و دیگر جانوران (حیات وحش نگری)، مسیرهای گردشگری منتهی به آبشارها و چشمه­های طبیعی و ده­ها جاذبه گردشگری طبیعی منحصر به فرد، استان کهگیلویه و بویراحمد را به فضایی بسیار مناسب برای گردشگری متمرکز و گسترده پایدار طبیعت تبدیل کرده است. در جدول 6 مساحت نواحی مستعد توسعه اکوتوریسم هر شهرستان و درصد آن نسبت به  مساحت کل استان نشان داده شده است. 

جدول 6. مساحت نواحی مستعد اکوتوریسم هر شهرستان (کیلومتر مربع) و

درصد آن نسبت به مساحت کل استان (شایان و پارسایی، 1386: 153-181)

مهمترین جاذبه­های طبیعی- تاریخی و زمان مناسب بازدید از آنها در بخش گرمسیری (شهرستان­های گچساران، کهگیلویه و بهمئی) و سردسیری (شهرستان­های بویراحمد و دنا) استان بر اساس مرور منابع مختلف به ترتیب در جدول­­های 7 و 8 نشان داده شده است. با توجه به جدول 7، فقط 25 درصد از جاذبه­های گردشگری استان در بخش گرمسیری (شهرستان­های بویراحمد و دنا) طبیعی است. فصل مناسب گردشگری 100 درصد آنها نیز در فصل­ بهار است. با توجه به جدول 8، حدود 90 درصد از جاذبه­های گردشگری استان در بخش سردسیری (شهرستان­های بویراحمد و دنا) طبیعی است. فصل مناسب گردشگری 72 درصد از آنها نیز در فصل­های بهار و تابستان است. 

جدول 7. مهمترین جاذبه­های طبیعی - تاریخی و زمان مناسب بازدید از آنها در

بخش گرمسیری استان کهگیلویه و بویراحمد (شهرستان­های گچساران، کهگیلویه و بهمئی)

جدول 8. مهمترین جاذبه­های طبیعی - تاریخی و زمان مناسب بازدید از

 آنها در بخش سردسیری استان کهگیلویه و بویراحمد (شهرستان­های بویراحمد و دنا)

بحث و نتیجه­گیری

پژوهش حاضر به منظور بررسی وضعیت کلیماگردشگری شهرهای استان کهگیلویه و بویراحمد جهت بهره­گیری پایدار از ظرفیت­های طبیعی استان در جهت توسعه گردشگری و ارتقاء جایگاه آن در صنعت گردشگری ایران انجام شده است.

 در استان کهگیلویه و بویراحمد در ماه فروردین بهترین مقصد گردشگری به ترتیب شهرهای دوگنبدان و لیکک با وضعیت گردشگری اقلیمی عالی است. در ماه اردیبهشت بهترین مقصد گردشگری به ترتیب شهرهای یاسوج و سی­سخت با وضعیت گردشگری اقلیمی عالی است. در ماه خرداد بهترین مقصد گردشگری به ترتیب شهرهای سی­سخت و یاسوج با وضعیت گردشگری اقلیمی عالی است. ابتدای فصل بهار که درجه حرارت شهرهای پهنه گرمسیری استان متعادل است، این ناحیه از استان شرایط مناسبی برای گردشگری دارد ولی با افزایش درجه حرارت در شهرهای پهنه گرمسیری استان و کاهش برودت هوا و مناسب­تر شدن دمای محیط در مناطق سردسیری، این بخش از استان شرایط مناسب­تری برای گردشگری پیدا می­کنند.

در ماه تیر در استان کهگیلویه و بویراحمد بهترین مقصد گردشگری به ترتیب شهرهای سی­سخت و یاسوج با وضعیت گردشگری اقلیمی عالی و خیلی خوب است. در این ماه وضعیت گردشگری شهرهای پهنه گرمسیری استان مناسب نیست. در ماه مرداد در استان کهگیلویه و بویراحمد بهترین مقصد گردشگری به ترتیب شهرهای سی­سخت و یاسوج با وضعیت گردشگری اقلیمی عالی و خیلی خوب است. در ماه شهریور در استان کهگیلویه و بویراحمد بهترین مقصد گردشگری به ترتیب شهرهای سی­سخت و یاسوج با وضعیت گردشگری اقلیمی عالی است. در ماه مهر در استان کهگیلویه و بویراحمد بهترین مقصد گردشگری به ترتیب شهرهای یاسوج و سی­سخت با وضعیت گردشگری اقلیمی عالی است. البته در این ماه شهرهای پهنه گرمسیری استان هم به لحاظ اقلیم آسایش گردشگری در وضعیت خیلی خوب قرار دارند. در ماه آبان در استان کهگیلویه و بویراحمد بهترین مقصد گردشگری به ترتیب شهرهای لیکک، دهدشت و دوگنبدان با وضعیت گردشگری عالی است.

در ماه آذر در استان کهگیلویه و بویراحمد بهترین مقصد گردشگری به ترتیب شهرهای دوگنبدان و دهدشت با وضعیت گردشگری اقلیمی خیلی خوب است. اگرچه در ماه­های دی و بهمن شرایط اقلیم گردشگری نسبت به سایر ماه­های سال کمی بدتر است اما وضعیت شهرای پهنه گرمسیری استان هنوز خیلی خوب و خوب است. در ماه اسفند در استان کهگیلویه و بویراحمد بهترین مقصد گردشگری به ترتیب شهرهای دوگنبدان و دهدشت با وضعیت گردشگری اقلیمی عالی است اگرچه وضعیت شهر لیکک هم در این ماه خیلی خوب است. با توجه به اینکه در همه ماه­ها و فصل­های مختلف سال می­توان مناطقی در استان پیدا کرد که به لحاظ گردشگری اقلیمی مناسب باشند بنابراین چهار فصل بودن استان کهگیلویه و بویراحمد یک امر بدیهی و ادعایی بی اساس نیست.

برای سفر به شهر یاسوج بهترین زمان در سال به ترتیب ماه­های خرداد (مهر)، اردیبهشت و شهریور با وضعیت اقلیم گردشگری عالی است. برای سفر به شهر سی­سخت بهترین زمان در سال به ترتیب ماه­های خرداد، شهریور (مهر) و اردیبهشت با وضعیت اقلیم گردشگری ایده­آل و عالی است. چنانچه ملاحظه می­شود بهترین زمان سفر در شهرهای پهنه سردسیری استان تفاوتی با هم ندارد، فقط از لحاظ اولویت­بندی متفاوتند. برای سفر به شهر دوگنبدان بهترین زمان در سال به ترتیب ماه­های فروردین، آبان و اسفند با وضعیت اقلیم گردشگری عالی است. برای سفر به شهر دهدشت بهترین زمان در سال به ترتیب ماه­های آبان و فروردین و اسفند با وضعیت اقلیم گردشگری عالی و خیلی خوب است. برای سفر به شهر لیکک بهترین زمان در سال به ترتیب ماه­های آبان و فروردین و اسفند (مهر) با وضعیت اقلیم گردشگری عالی و خیلی خوب است. چنانچه ملاحظه می­شود بهترین زمان سفر در شهرهای پهنه گرمسیری استان تفاوتی با هم ندارد فقط از لحاظ اولویت­بندی متفاوتند. در هیچکدام از شهرهای استان ماه­های فصل زمستان در اولویت سفر نیستند.

برای سفر به استان کهگیلویه و بویراحمد بهترین زمان در سال به ترتیب ماه­های مهر، آبان و اردیبهشت با وضعیت اقلیم گردشگری خیلی خوب است. ماه­های تیر و مرداد نیز نامناسب­ترین شرایط را به لحاظ آسایش اقلیمی در سطح استان کهگیلویه و بویرحمد دارند. 

استان کهگیلویه و بویراحمدعلیرغم مساحت اندک، دارای دو نوع آب و هوای متفاوت است که این استان را به دو بخش سردسیری و گرمسیری تقسیم کرده است. شهرستان­های بویراحمد و دنا در بخش سردسیری و شهرستان­های کهگیلویه، گچساران و بهمئی در بخش گرمسیری قرار دارند. شهرستان­های گچساران، کهگیلویه و بهمئی در فصل بهار به لحاظ زیست اقلیم، وضع مساعدی برای گردشگری دارند اگرچه نسبت به شهرستان­های بویراحمد و دنا هم جاذبه­های گردشگری خیلی کمتری دارند و هم مساحت نواحی مستعد اکوتوریسم متمرکز 1 در آنها خیلی کم است، ولی باز هم در این فصل از سال گردشگران زیادی در این شهرستان­ها وجود دارد. 39 ناحیه مستعد توسعه اکوتوریسم استان در شهرستان­های بویراحمد و دنا قرار دارد، طبق یافته­های اقلیم آسایش نیز شهرستان­های بویراحمد و دنا در فصل بهار و تابستان که تعطیلات رسمی کشور هست، آب و هوای مساعدی برای گردشگری داردند.

در واقع در این شهرستان­ها زمان بازدید از نواحی مستعد توسعه اکوتوریسم با یافته­های تحقیق در بحث اقلیم آسایش همپوشی دارد. اگر به جدول 5 که وضعیت اقلیم آسایش استان را نشان می­دهد، توجه شود، این نکته کاملاً مشخص است که شهرستان­های گچساران، کهگیلویه و بهمئی در ماه­های سرد سال به لحاظ اقلیم آسایش وضعیت مساعدی دارند و در واقع عامل محدود کننده اقلیم در فصل گرم سال، در فصول پاییز و زمستان، نه تنها محدودیت خود را از دست داده، بلکه به عامل تسهیل کننده برای کاربری گردشگری تبدیل شده است. پس با توجه به اینکه شهرستان­های گچساران و کهگیلویه نواحی وسیعی برای توسعه اکوتوریسم دارند، می­توان گفت که در فصل پاییز و زمستان که عامل محدود کننده اقلیم به عنوان عامل تسهیل کننده برای گردشگری تبدیل شده، این نواحی جهت کاربری اکوتوریسم بسیار مساعدند. عکس این نکته برای شهرستان­های بویراحمد و دنا صادق است. طبق نتایج تحقیق در این دو شهرستان، عامل تسهیل کننده اقلیم در فصل بهار و تابستان، در فصل سرد سال به عنوان یک عامل محدود کننده عمل می­کند؛ چرا که شهرستان­های بویراحمد و دنا در فصل پاییز و زمستان، به لحاظ زیست اقلیم نامساعد هستند و اقلیم سرد و خشن اقلیم این مناطق، در امر گردشگری محدودیت ایجاد می­کند. در واقع در فصل سرد سال، عامل خشن اقلیمی باعث می­شود که نواحی مستعد شهرستان­های بویراحمد و دنا، قابلیت خود را برای کاربری تفرج از دست بدهند.

پس به طور خلاصه می­توان گفت که استان کهگیلویه و بویراحمد به لحاظ عوامل محیطی، استعداد لازم را برای توسعه اکوتوریسم دارد و تنوع اقلیمی آن باعث شده که توانمندی لازم را برای توسعه اکوتوریسم در طول سال داشته باشد. بخش­های شمال و شمال شرقی استان در محدوده شهرستان بویراحمد و دنا و بخش­های شمالی شهرستان کهگیلویه برای تفرج تابستانه و بخش­های جنوب و جنوب غرب (شهرستان­های گچساران و بخش­های مرکزی و جنوب شهرستان کهگیلویه) برای تفرج زمستانه مساعد است.

ایجاد و توسعه انواع مراکز اقامتی مدرن، فضاهای تفریحی و سرگرمی، فضاهای خرید بزرگ شهری، موزه­ها و مراکز فرهنگی به ویژه فرهنگ و هنر بومی با هدف توسعه گردشگری، موجب بهره­مند شدن ساکنین شهر و گردشگران شهر، از این خدمات خواهد بود. صنعت نوپای گردشگری شهری در حوزه مدیریت اجرایی شهرها با تأکید بر برنامه­ریزی­های اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی در ساختار شهرهای ایران و سایر نقاط جامعه باید یکی از سرلوحه­های فعالیت­های عمده دستگاه­های متولی گردشگری شهری در هر زمانی باشد، همچنین تأکید بر توسعه عمران شهری و گردشگری در مناطق توریسم شهری باید در دستوارلعمل دولت و شهرداری شهرهای جامعه ایران قرار بگیرد. احداث و بازسازی فضاهای تفریحی در حوزه گردشگری شهری داخل و خارج شهر همراه با ارائه تسهیلات مناسب به بخش خصوصی و دولتی در رشد این صنعت شهری کمک شایانی به توسعه پایدار شهری و محلی و منطقه­ای می­کند.

راهکارها

با توجه به یافته‌های تحقیق، راهکارهای زیر پیشنهاد می‌‌گردد:

• تقویت شبکه­های درون منطقه­ای با تأکید بر راه­های روستایی و برقراری ارتباطات لازم بین سطوح خدماتی مختلف؛
• تدوین و برنامه ریزی برنامه­های زمانی متناسب و جامع برای بهره­مندی از جاذبه­های استان در تمامی فصل­های سال؛
• تدارک زیرساخت­ها و تسهیلات گردشگری در زمان­های مختلف سال و زمان مناسب سفر در مکان­های مختلف استان؛
• ارائه تسهیلات به بخش خصوصی و دولتی جهت احداث و بازسازی فضاهای تفریحی در حوزه گردشگری؛
• ارائه اطلاعات کامل جاذبه­های گردشگری استان به گردشگران و مسافران؛
• برجسته کردن ویژگی­های شاخص و اصلی استان جهت جذب گردشگران؛
• ساماندهی بازار­های محلی به منظور فروش محصولات بومی و فرهنگی استان.

سپاسگزاری

این پژوهش با حمایت مالی اداره کل امور هواشناسی استان کهگیلویه و بویراحمد و در راستای اجرای قرارداد پژوهشی شماره 2489/1200 مورخ 25/09/1396 و بویژه همکاری و مساعدت شایسته جناب آقای دکتر کاکاوند مدیرکل محترم اداره هواشناسی استان کهگیلویه و بویراحمد، جناب آقای مهندس رضاپور رئیس اداره تحقیقات اداره کل هواشناسی استان کهگیلویه و بویراحمد، جناب آقای دکتر صالحی کارشناس اداره کل هواشناسی استان کهگیلویه و بویراحمد و رئیس اداره هواشناسی دهدشت و سرکار خانم مهندس پارسایی سرپرست اداره فناوری اطلاعات اداره کل هواشناسی استان کهگیلویه و بویراحمد انجام شده است. برحسب ادب و احترام از همه افراد حمایت‌کننده تحقیق تشکر و قدردانی می­کنم.

1. 1. Tourism

[2] .Climate

[3] .Weather

[4] .Climate Comfort

[5].  Daytime Comfort Index

[6] .Daily Comfort Index

[7] .Tourism Climate Index

[8] .Geographical Information System

[9]  .Holiday Climate Index

[10] . Ping Lin and Matzarakis

[11].  Thermal Comfort Classifications

[12] . Cheng

[13] .Thermal Comfort Models

[14] .Computational Fluid Dynamic

[15] . Park

[16] .Universal Thermal Climate Index

[17] .Microclimatic